VĂN HÓA NGƯỜI CAO TUỔI: TRẺ CẬY CHA, GIÀ CẬY CON
Đăng lúc: 2025-02-26 09:25:00
|
Bởi: admin
|
Lượt xem: 133
|
Chuyên mục: Đời sống xã hội
Người Việt xưa có câu “trẻ cậy cha, già cậy con”, ngụ ý rằng tuổi thơ bé thì con cái nhờ vào cha mẹ và lúc cha mẹ già yếu thì trông vào con cháu để có chỗ nương tựa tuổi già. Câu thành ngữ này không chỉ thể hiện tình cảm trách nhiệm của các bậc ông bà cha mẹ với con cháu tình cảm trách nhiệm của con cháu đối với các bậc sinh thành mà còn thể hiện truyền thống văn hóa tốt đẹp, nhân văn và đạo hiếu của dân tộc ta. Trong xã hội hiện đại, dù nhịp sống hổi hả và nhiều đổi thay trong điều kiện và các mối quan hệ gia đình, tuy nhiên trẻ cậy cha già cậy con vẫn còn là chân giá trị cần được giữ gìn và phát huy trong các gia đình Việt Nam
“Trẻ cậy cha già, già cậy con” là câu nói cửa miệng nhưng thể hiện đạo lý đặc biệt sâu sắc, bao trùm mối quan hệ thế hệ trong gia đình người Việt từ nhiều đời nay. Trước đây, khi các cụ nói câu này trước hết nó phản ánh quy luật phát triển con người trong cuộc sống từ giai đoạn trẻ em cho đến khi thành niên rồi người trưởng thành, người trung niên và cuối cùng là người cao tuổi. Ở mỗi một vị trí hay giai đoạn phát triển, con người đều cần thể hiện cái trách nhiệm của mình với gia đình và xã hội. Cụ thể ở đây, “trẻ cậy cha” là quy định về chuẩn mực và đạo đức, cha mẹ phải có cái trách nhiệm nuôi dạy, yêu thương, chăm sóc cho con cái, để con cái trưởng thành. Còn khi “già cậy con” thì thông điệp là khi cha mẹ về già, không còn sức lao động thì con cái có trách nhiệm chăm sóc, phụng dưỡng cha mẹ, báo hiếu công ơn của cha mẹ dành cho mình. Triết lý này không chỉ biểu hiện mối quan hệ gia đình mà còn trở thành biểu tượng văn hóa tốt đẹp của xã hội khi mà nhìn nhận vai trò, trách nhiệm, bổ phận mỗi cá nhân với gia đình, đó không chỉ là đòi hỏi của người trong cuộc, mà là đòi hỏi của cộng đồng, xã hội đối với mỗi cá nhân.
Xã hội nào cũng vậy, mọi sự phát triển đem đến những thay đổi về điều kiện kinh tế cho tới lối sống, văn hóa, giá trị và tất nhiên sự tác động có thể mang tính hai mặt tích cực, tiêu cực đối với những những giá trị gốc của xã hội. Có những giá trị sẽ thay đổi về mặt bản chất mà cũng có những giá trị đôi khi chỉ thay đổi nội dung, hình thức biểu hiện, phù hợp với trình độ phát triển của mỗi xã hội, mỗi thời kỳ và hoàn cảnh cụ thể. Hệ quả của những thay đổi đó, giá trị có thể mạnh lên hoặc suy yếu hoặc mai một đi.
Trong xã hội ngày nay, cùng với sự phát triển kinh tế-xã hội, cách mạng công nghiệp 4.0 cũng đang có nhiều tác động tới gia đình, tạo nên nhiều thay đổi trong giá trị “trẻ cậy cha, già cậy con”. Ở khía cạnh “trẻ cậy cha” thì dường như văn hóa và pháp luật vẫn có sự đồng nhất. Đặc biệt Luật Trẻ em quy định con cái phải nhận được cái sự chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục, bảo vệ, bao bọc của cha mẹ cho đến khi trưởng thành. Cha mẹ phải chăm lo, cung ứng đầy đủ các giá trị vật chất, tinh thần cho con cái, chịu trách nhiệm về hành vi của con cái trong độ tuổi vị thành niên.
Ở chiều ngược lại cho thấy thực tế hiện nay nhiều gia đình con cái không có khả năng chu cấp hay chăm sóc bố mẹ già mà trái lại họ vẫn phải “cậy” đến cha mẹ mình. Cũng có không ít người cao tuổi khi còn trẻ họ thành đạt, có sự tích lũy vật chất, khi về già họ không những không nhận sự giúp đỡ của con cái mà thay vào đó vẫn phải hỗ trợ, giúp đỡ con cái từ vật chất, tinh thần cho đến các công việc như con cháu nhờ cậy cụ thể như đưa đón cháu đi học, trông coi nhà cửa, trông cháu cho con…Về lý thuyết, tuổi già là tuổi được thảnh thơi, nghỉ ngơi, làm công việc mình yêu thích sau cả cuộc đời lao động, cống hiến cho xã hội, tuy nhiên thực tế nhiều người già còn sức khỏe hiện nay vẫn đang lao động, phụ giúp con cháu các công việc khác nhau. “Phụng dưỡng” cha mẹ già là nét đẹp trong văn hóa truyền thống đang trở nên khó gặp hơn thực tế sự phát triển của gia đình hiện đại.
Bản chất của hoạt động “phụng dưỡng” trong xã hội truyền thống là con cái ngày ngày lo từng bữa ăn, giấc ngủ, chăm sóc cha mẹ mỗi khi đau yếu. Nếu con cái bỏ bê không quan tâm, “phụng dưỡng” cha mẹ chu đáo, cẩn thận đúng chuẩn mực thì đôi khi bị xem là không hiếu thảo, hoặc là lệch lạc về nhân cách, đạo lý. Duy trì đạo “hiếu” theo mô hình truyền thống, gia đình nhiều thế hệ chung sống luôn tạo ra áp lực và trách nhiệm lớn cho cá nhân. Ngày nay những giá trị này cũng không hoàn toàn phù hợp với sự phát triển. Hiện nay cũng không ít gia đình ly hương, ly nông, đi làm xa, lập nghiệp xa, thậm chí định cư nước ngoài nên rất khó có điều kiện cho việc chăm sóc, “phụng dưỡng” hàng ngày cha mẹ già. Bên cạnh đó với cái nhìn cởi mở, có phần thông thoáng hơn của xã hội thì quan niệm “phụng dưỡng” bố mẹ già cũng được giảm đi các yếu tố nặng về nghi lễ, hình thức. Một số gia đình không có điều kiện thì họ thuê người, dịch vụ xã hội chăm sóc cha mẹ, cung ứng gửi tiền, quà đều cho cha mẹ chi dùng, cũng được coi là hoàn thành một phần trách nhiệm của con cái đối với cha mẹ. Rõ ràng bối cảnh xã hội thay đổi khiến cho những cái mối quan hệ ở trong gia đình và xã hội cũng đã và đang thay đổi. Yếu tố tình cảm, thực chất đang có xu hướng được đề cao hơn nghi thức, nghi lễ trong các mối quan hệ gia đình.
Các cụ xưa tuy nói “già cậy con” nhưng cũng ngay trong xã hội truyền thống vẫn song hành bên mỗi lũy tre làng ấy, người cao tuổi cũng nhắc nhở con cháu bằng câu nói “nước mắt chảy xuôi”. Về tâm lý, cha mẹ sinh con ra thì hết mực yêu thương, coi con cái là tài sản, niềm tự hào lớn lao của gia đình, đầu tư cho con cái tất cả mà không mấy cha mẹ đòi hỏi con cái phải phụng dưỡng khi về già. Tuy nhiên xã hội truyền thống lại rất coi trọng đạo hiếu, là chuẩn mực đạo đức cao nhất, được hiểu như gốc rễ của mọi mối quan hệ gia đình và xã hội. Biểu đạt chữ hiếu có rất nhiều cách khác nhau từ trong tâm khảm, suy nghĩ, tình cảm con người cho đến những hành động cụ thể mà con cái làm cho bố mẹ thể hiện sự biết ơn với công lao dưỡng dục của cha mẹ.
Trong xã hội ngày nay, đôi khi sự dân chủ trong gia đình làm con người có xu hướng coi nhẹ đạo hiếu hơn trước đây, chưa nói đến những hành động có tính tiêu cực hơn của con cái đối với cha mẹ như bỏ bê không quan tâm, chăm sóc cha mẹ, chối bỏ trách nhiệm, bổn phận với cha mẹ, ngược đãi cha mẹ…Nếu xã hội đang có những sự giao thoa giá trị giữa cái mới và cái cũ, giữa truyền thống và hiện đại thì cũng cần tìm các giải pháp phù hợp cho mỗi giá trị.
Khi “nước mắt chảy xuôi” đã là một quy luật của thực tế thì cha mẹ cũng không nên quá phụ thuộc vào câu chuyện “già cậy con”. Trong bối cảnh dân số đang già hóa, ngày càng có nhiều người cao tuổi trong xã hội thì việc “dành hết cho con” và trông chờ “cậy con” khi tuổi già là hoàn cảnh có nhiều nguy cơ với người cao tuổi. Có rất nhiều lý do khách quan, chủ quan từ hoàn cảnh đến nhận thức để cha mẹ không thể “cậy con” khi tuổi già, vì vậy người cao tuổi cần chủ động hơn trong việc tích lũy, dự phòng tuổi già của mình. Nguyên tắc “cậy chính mình” là nguyên tắc đầu tiên mà người già phải sử dụng khi họ chuẩn bị bước vào giai đoạn người già. Ngay từ độ tuổi trung niên, con người cần phải có sự lao động, tích lũy liên tục về kinh tế, tài sản để chuẩn bị và đảm bảo cho cuộc sống tuổi già, nhất là khi tuổi thọ con người ngày nay càng được cải thiện và tăng lên.
Bên cạnh tích lũy về kinh tế, con người cần tích lũy “vốn xã hội” cho tuổi già. Đó là việc người già cần quan tâm, duy trì thường xuyên được những cái mối quan hệ bạn bè, đồng nghiệp, các mối quan hệ xã hội khác. Nhiều người cao tuổi vì tư duy “cậy con” nên sao nhãng hoặc từ bỏ các mối quan hệ xã hội, chỉ tập trung cho con cháu mình, sẽ là một sai lầm bởi vì con cháu sẽ không thể dành hết thời gian cho người cao tuổi như trong mô hình xã hội truyền thống. Mặt khác người già cũng cần quan tâm và chuẩn bị hệ thống thông tin, liên hệ tốt với các dịch vụ y tế, phúc lợi xã hội, nơi có những sự hỗ trợ tốt nhất cho người già thay vì việc chỉ phụ thuộc con cái.
Chuẩn bị kế hoạch cho tuổi già là cụm từ không còn xã lạ trong xã hội hiện đại. Giai đoạn tốt nhất để mỗi người có thể quan tâm, chuẩn bị “bản kế hoạch” cá nhân cho mình là khi con cái bắt đầu trưởng thành. Vào thời điểm này, con người không quá áp lực cho việc chăm sóc, giáo dục con cái, đồng thời cũng là giai đoạn “chín” trong lao động, có thể làm ra nhiều thành quả lao động nhất. Ví dụ điển hình ở Hàn Quốc, người dân dường như có ý thức chuẩn bị “quỹ hưu trí” cho chính mình ngay từ khi họ còn rất là trẻ. Xã hội Hàn Quốc với nhịp sống công nghiệp và sôi động, những người trẻ tuổi thường không có thời gian để phụng dưỡng, chăm sóc cha mẹ già. Đa số người cao tuổi Hàn Quốc ngày nay chọn con đường sống trong viện dưỡng lão và có khuynh hướng tự chủ, không phụ thuộc vào con cháu.
Xu hướng già hóa dân số, người cao tuổi ngày càng nhiều hơn trong xã hội là quy luật tất yếu của già hóa dân số và sự phát triển. Mô hình nhà dưỡng lão cũng đang phát triển nhanh chóng ở Việt Nam và có những mô hình khá tích cực trong chăm sóc, phát huy vai trò người cao tuổi. Người cao tuổi không có xu hướng “cậy con” như trước mà họ cũng san sẻ áp lực này cho những người “bạn” cùng trang lứa, cộng đồng và dịch vụ xã hội. Người cao tuổi là nguồn lực quý về kinh nghiệm, trí tuệ của xã hội có vai trò đặc biệt quan trọng trong gia đình và xã hội. Từ phía con cháu, tuy cha mẹ không còn “cậy con” như trước, nhưng con cháu cũng cần luôn ý thức về sự yêu thương, bổn phận, trách nhiệm của mình và phát huy giá trị tích cực, nêu gương, giữ gìn đạo hiếu của dân tộc.
Xã hội nào cũng vậy, mọi sự phát triển đem đến những thay đổi về điều kiện kinh tế cho tới lối sống, văn hóa, giá trị và tất nhiên sự tác động có thể mang tính hai mặt tích cực, tiêu cực đối với những những giá trị gốc của xã hội. Có những giá trị sẽ thay đổi về mặt bản chất mà cũng có những giá trị đôi khi chỉ thay đổi nội dung, hình thức biểu hiện, phù hợp với trình độ phát triển của mỗi xã hội, mỗi thời kỳ và hoàn cảnh cụ thể. Hệ quả của những thay đổi đó, giá trị có thể mạnh lên hoặc suy yếu hoặc mai một đi.
Trong xã hội ngày nay, cùng với sự phát triển kinh tế-xã hội, cách mạng công nghiệp 4.0 cũng đang có nhiều tác động tới gia đình, tạo nên nhiều thay đổi trong giá trị “trẻ cậy cha, già cậy con”. Ở khía cạnh “trẻ cậy cha” thì dường như văn hóa và pháp luật vẫn có sự đồng nhất. Đặc biệt Luật Trẻ em quy định con cái phải nhận được cái sự chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục, bảo vệ, bao bọc của cha mẹ cho đến khi trưởng thành. Cha mẹ phải chăm lo, cung ứng đầy đủ các giá trị vật chất, tinh thần cho con cái, chịu trách nhiệm về hành vi của con cái trong độ tuổi vị thành niên.
Trẻ cậy cha, già cậy con (Ảnh minh họa: Hoàng Đặng)
Tuy nhiên, ở chiều người lại, giá trị “già cậy con”thì lại có nhiều biểu hiện biến đổi khác khá nhiều so với xã hội truyền thống. Điều kiện vật chất của con cái hiện nay mang tính quyết định với việc chăm sóc bố mẹ già. Với nhiều gia đình trẻ hiện nay, việc kiếm sống, đảm bảo duy trì cuộc sống, nhu cầu gia đình, nuôi dưỡng con cái đã là khó khăn chưa nói đến việc có khả năng có khả năng chu cấp đều đặn và thường xuyên cho bố mẹ. Mô hình gia đình hạt nhân phổ biến như hiện nay cũng cho thấy con cái ít khi ở cạnh và có nhiều thời gian chăm sóc cho bố mẹ. Kinh tế thị trường, nhịp sống bận rộn, hối hả của xã hội hiện đại, cũng làm cho nhiều người ít quan tâm tới cha mẹ già hơn nhất là những trường hợp không có điều kiện ở cùng nhà với bố mẹ.Ở chiều ngược lại cho thấy thực tế hiện nay nhiều gia đình con cái không có khả năng chu cấp hay chăm sóc bố mẹ già mà trái lại họ vẫn phải “cậy” đến cha mẹ mình. Cũng có không ít người cao tuổi khi còn trẻ họ thành đạt, có sự tích lũy vật chất, khi về già họ không những không nhận sự giúp đỡ của con cái mà thay vào đó vẫn phải hỗ trợ, giúp đỡ con cái từ vật chất, tinh thần cho đến các công việc như con cháu nhờ cậy cụ thể như đưa đón cháu đi học, trông coi nhà cửa, trông cháu cho con…Về lý thuyết, tuổi già là tuổi được thảnh thơi, nghỉ ngơi, làm công việc mình yêu thích sau cả cuộc đời lao động, cống hiến cho xã hội, tuy nhiên thực tế nhiều người già còn sức khỏe hiện nay vẫn đang lao động, phụ giúp con cháu các công việc khác nhau. “Phụng dưỡng” cha mẹ già là nét đẹp trong văn hóa truyền thống đang trở nên khó gặp hơn thực tế sự phát triển của gia đình hiện đại.
Bản chất của hoạt động “phụng dưỡng” trong xã hội truyền thống là con cái ngày ngày lo từng bữa ăn, giấc ngủ, chăm sóc cha mẹ mỗi khi đau yếu. Nếu con cái bỏ bê không quan tâm, “phụng dưỡng” cha mẹ chu đáo, cẩn thận đúng chuẩn mực thì đôi khi bị xem là không hiếu thảo, hoặc là lệch lạc về nhân cách, đạo lý. Duy trì đạo “hiếu” theo mô hình truyền thống, gia đình nhiều thế hệ chung sống luôn tạo ra áp lực và trách nhiệm lớn cho cá nhân. Ngày nay những giá trị này cũng không hoàn toàn phù hợp với sự phát triển. Hiện nay cũng không ít gia đình ly hương, ly nông, đi làm xa, lập nghiệp xa, thậm chí định cư nước ngoài nên rất khó có điều kiện cho việc chăm sóc, “phụng dưỡng” hàng ngày cha mẹ già. Bên cạnh đó với cái nhìn cởi mở, có phần thông thoáng hơn của xã hội thì quan niệm “phụng dưỡng” bố mẹ già cũng được giảm đi các yếu tố nặng về nghi lễ, hình thức. Một số gia đình không có điều kiện thì họ thuê người, dịch vụ xã hội chăm sóc cha mẹ, cung ứng gửi tiền, quà đều cho cha mẹ chi dùng, cũng được coi là hoàn thành một phần trách nhiệm của con cái đối với cha mẹ. Rõ ràng bối cảnh xã hội thay đổi khiến cho những cái mối quan hệ ở trong gia đình và xã hội cũng đã và đang thay đổi. Yếu tố tình cảm, thực chất đang có xu hướng được đề cao hơn nghi thức, nghi lễ trong các mối quan hệ gia đình.
Các cụ xưa tuy nói “già cậy con” nhưng cũng ngay trong xã hội truyền thống vẫn song hành bên mỗi lũy tre làng ấy, người cao tuổi cũng nhắc nhở con cháu bằng câu nói “nước mắt chảy xuôi”. Về tâm lý, cha mẹ sinh con ra thì hết mực yêu thương, coi con cái là tài sản, niềm tự hào lớn lao của gia đình, đầu tư cho con cái tất cả mà không mấy cha mẹ đòi hỏi con cái phải phụng dưỡng khi về già. Tuy nhiên xã hội truyền thống lại rất coi trọng đạo hiếu, là chuẩn mực đạo đức cao nhất, được hiểu như gốc rễ của mọi mối quan hệ gia đình và xã hội. Biểu đạt chữ hiếu có rất nhiều cách khác nhau từ trong tâm khảm, suy nghĩ, tình cảm con người cho đến những hành động cụ thể mà con cái làm cho bố mẹ thể hiện sự biết ơn với công lao dưỡng dục của cha mẹ.
Trong xã hội ngày nay, đôi khi sự dân chủ trong gia đình làm con người có xu hướng coi nhẹ đạo hiếu hơn trước đây, chưa nói đến những hành động có tính tiêu cực hơn của con cái đối với cha mẹ như bỏ bê không quan tâm, chăm sóc cha mẹ, chối bỏ trách nhiệm, bổn phận với cha mẹ, ngược đãi cha mẹ…Nếu xã hội đang có những sự giao thoa giá trị giữa cái mới và cái cũ, giữa truyền thống và hiện đại thì cũng cần tìm các giải pháp phù hợp cho mỗi giá trị.
Khi “nước mắt chảy xuôi” đã là một quy luật của thực tế thì cha mẹ cũng không nên quá phụ thuộc vào câu chuyện “già cậy con”. Trong bối cảnh dân số đang già hóa, ngày càng có nhiều người cao tuổi trong xã hội thì việc “dành hết cho con” và trông chờ “cậy con” khi tuổi già là hoàn cảnh có nhiều nguy cơ với người cao tuổi. Có rất nhiều lý do khách quan, chủ quan từ hoàn cảnh đến nhận thức để cha mẹ không thể “cậy con” khi tuổi già, vì vậy người cao tuổi cần chủ động hơn trong việc tích lũy, dự phòng tuổi già của mình. Nguyên tắc “cậy chính mình” là nguyên tắc đầu tiên mà người già phải sử dụng khi họ chuẩn bị bước vào giai đoạn người già. Ngay từ độ tuổi trung niên, con người cần phải có sự lao động, tích lũy liên tục về kinh tế, tài sản để chuẩn bị và đảm bảo cho cuộc sống tuổi già, nhất là khi tuổi thọ con người ngày nay càng được cải thiện và tăng lên.
Bên cạnh tích lũy về kinh tế, con người cần tích lũy “vốn xã hội” cho tuổi già. Đó là việc người già cần quan tâm, duy trì thường xuyên được những cái mối quan hệ bạn bè, đồng nghiệp, các mối quan hệ xã hội khác. Nhiều người cao tuổi vì tư duy “cậy con” nên sao nhãng hoặc từ bỏ các mối quan hệ xã hội, chỉ tập trung cho con cháu mình, sẽ là một sai lầm bởi vì con cháu sẽ không thể dành hết thời gian cho người cao tuổi như trong mô hình xã hội truyền thống. Mặt khác người già cũng cần quan tâm và chuẩn bị hệ thống thông tin, liên hệ tốt với các dịch vụ y tế, phúc lợi xã hội, nơi có những sự hỗ trợ tốt nhất cho người già thay vì việc chỉ phụ thuộc con cái.
Chuẩn bị kế hoạch cho tuổi già là cụm từ không còn xã lạ trong xã hội hiện đại. Giai đoạn tốt nhất để mỗi người có thể quan tâm, chuẩn bị “bản kế hoạch” cá nhân cho mình là khi con cái bắt đầu trưởng thành. Vào thời điểm này, con người không quá áp lực cho việc chăm sóc, giáo dục con cái, đồng thời cũng là giai đoạn “chín” trong lao động, có thể làm ra nhiều thành quả lao động nhất. Ví dụ điển hình ở Hàn Quốc, người dân dường như có ý thức chuẩn bị “quỹ hưu trí” cho chính mình ngay từ khi họ còn rất là trẻ. Xã hội Hàn Quốc với nhịp sống công nghiệp và sôi động, những người trẻ tuổi thường không có thời gian để phụng dưỡng, chăm sóc cha mẹ già. Đa số người cao tuổi Hàn Quốc ngày nay chọn con đường sống trong viện dưỡng lão và có khuynh hướng tự chủ, không phụ thuộc vào con cháu.
Xu hướng già hóa dân số, người cao tuổi ngày càng nhiều hơn trong xã hội là quy luật tất yếu của già hóa dân số và sự phát triển. Mô hình nhà dưỡng lão cũng đang phát triển nhanh chóng ở Việt Nam và có những mô hình khá tích cực trong chăm sóc, phát huy vai trò người cao tuổi. Người cao tuổi không có xu hướng “cậy con” như trước mà họ cũng san sẻ áp lực này cho những người “bạn” cùng trang lứa, cộng đồng và dịch vụ xã hội. Người cao tuổi là nguồn lực quý về kinh nghiệm, trí tuệ của xã hội có vai trò đặc biệt quan trọng trong gia đình và xã hội. Từ phía con cháu, tuy cha mẹ không còn “cậy con” như trước, nhưng con cháu cũng cần luôn ý thức về sự yêu thương, bổn phận, trách nhiệm của mình và phát huy giá trị tích cực, nêu gương, giữ gìn đạo hiếu của dân tộc.
