Báu vật của tổ tiên

Đã thành thông lệ, khi chưa có dịch Covid-19, cứ một tháng 2 lần, các thành viên câu lạc bộ Sình ca Cao Lan thôn Đồng Quân lại tụ tập bên căn nhà sàn của ông Hà Văn In, Chủ nhiệm Câu lạc bộ để luyện tập. Họ đến với câu lạc bộ đều xuất phát từ đam mê giữ làn điệu truyền thống của dân tộc Cao Lan.

Một buổi luyện tập của các thành viên CLB Sình ca Cao Lan thôn Đồng Quân, xã Thắng Quân (Yên Sơn).

Nói là đam mê bởi trong số 30 thành viên câu lạc bộ chỉ có 4 thành viên biết hát thuần thục Sình ca, còn lại tất cả tham gia câu lạc bộ đều bắt đầu với những bài học đầu tiên. Ông In giải thích thêm: Muốn hát được Sình ca trước hết phải hiểu về làn điệu này. Vì vậy, mỗi thành viên khi gia nhập CLB đều được ông kể về nguồn gốc, ý nghĩa của Sình ca, nguồn gốc ấy gắn liền với truyền thuyết về nàng Lưu Ba - bà chúa thơ ca Cao Lan. Ông chậm rãi kể, khi mới biết nói cô bé Lưu Ba đã hát những bài đồng dao cho đám trẻ hát theo. Lớn lên trở thành cô gái xinh đẹp hát hay, rất giỏi đối đáp. Vào đêm xuân hát đối, nàng đem lòng yêu chàng trai nghèo. Hai người hát đêm này qua đêm khác. Tiếng hát của hai người cứ nối nhau cất lên, quyện vào nhau vang vọng đêm khuya, làm cho người già quên ngủ, người trẻ nhẩm theo học lấy, chắp lại thành những đêm hát. Song tình duyên trái ngang, nàng bị ép gả cho con nhà chúa đất giàu có. Suốt 3 năm ở nhà chồng, lòng nàng luôn nhớ đến người yêu, ấp ủ hàng ngàn lời ca yêu thương. Thế rồi, sức mạnh của tình yêu đã thôi thúc nàng rời bỏ nhà chồng, tự giải thoát cuộc đời mình. Những lời ca đong đầy thương nhớ được nàng hát lên trong suốt mấy chục năm trời đi tìm người yêu được truyền lại cho người đời sau, chép lại thành những tập sách hát, lưu giữ từ đời này sang đời khác. 

Vang vọng tiếng sình ca

Kho tàng văn hóa đồ sộ của người Cao Lan ra đời như thế. Do vậy học Sình ca cả đời người vẫn không thể thuộc hết - ông In bảo thế. Bản thân ông cũng vậy, cứ sưu tầm hoặc nhớ thêm bài nào là ông lập tức chép lại để truyền dạy cho con cháu. Lần giở cuốn sách lưu giữ làn điệu dân ca Cao Lan, ông giải thích thêm, Sình ca là lối hát đối đáp, giao duyên, được hát phổ biến trong đám cưới, ngày hội, trong dịp Tết, trong lao động sản xuất… Sình ca có hai dạng thức là hát ban ngày và hát ban đêm. Sình ca ban ngày thường hát trong hội xuân, lao động sản xuất, đám cưới. Sình ca ban đêm có tới 12 tập bài hát, mỗi tập tương ứng với một đêm hát. Đặc biệt, người ta hát dân ca Cao Lan nhiều nhất vào những ngày cưới hỏi, hát chúc rượu bạn thân hoặc khi có khách quý đến thăm nhà; chỉ hát bằng chất giọng đơn hoặc nhóm, không được đệm kèm nhạc. Ngôn ngữ của Sình ca được thể hiện theo suy nghĩ ở từng lứa tuổi. Đối với người già, họ hát để biểu lộ tình bạn, tài năng, trí nhớ hoặc than về nỗi gian truân của mỗi người. Đối với nam thanh nữ tú, Sình ca thể hiện ước vọng tình cảm lứa đôi, biểu lộ suy nghĩ của cá nhân về cuộc sống hiện tại và mơ ước mai sau. Nếu người lớn tuổi chỉ hát Sình ca những lúc thôn làng tổ chức hội vui mùa màng, hoặc có khách quý thăm nhà, thì giới trẻ lại hát vào những ngày cưới hỏi của bạn, hoặc vui xuân, đón Tết. Đám trẻ thường hát theo từng nhóm bạn. Họ hát đối Sình ca cốt để tìm bạn khác giới, nếu hát đối hợp nhau, tình cảm càng khăng khít sẽ nhanh nên duyên vợ chồng.

Ông Hà Văn In (ngoài cùng bên phải), Chủ nhiệm CLB Sình ca Cao Lan thôn Đồng Quân
lưu giữ nhiều làn điệu dân ca của dân tộc.

Nói đến đây, ông nhớ về thời trai trẻ khi cùng đám trai làng đi hội xuân. Rồi ông ngân nga lời tỏ tình ngày xưa:

Hôm nay gặp nàng ra đường chơi
Nhìn chân nàng đi giày nhỏ đẹp
Anh muốn hỏi nàng lấy lời hát
Không biết ý nàng thế nào?

Tốp nữ chơi xuân liền tinh nghịch đáp lại:

Ngàn vạn dặm đường trồng tùng bách
Ngàn vạn dặm đường rực rỡ hoa
Ngàn thôn vạn xóm đến tìm nàng
Lại muốn cùng nàng kết đôi hoa?

Ý đối càng lúc càng thêm dìu dặt, tha thiết, lưu luyến, để rồi chàng trai mạnh dạn hẹn ước:

Anh gặp nàng rồi nàng gặp anh
Giống như cá chép gặp ao lớn
Cá chép vào ao ăn báu vật
Đôi ta gặp mặt sắm giường chung.

Ông và bà đã gặp nhau ở hội xuân năm ấy, hai người bịn rịn không muốn rời, ánh mắt tình tứ trao nhau ngầm hẹn ước, để rồi đêm về lại tìm đến nhau qua câu hát giao duyên và nên nghĩa vợ chồng:

Anh có lời ca hỏi trước nàng
Hỏi nàng là người nhà nào đây?
Hỏi nàng nhà ấy họ gì vậy?
Xin nàng nói thật cho anh nghe

Bà e lệ đáp:

Em có lời ca hỏi tới anh
Anh con nhà tốt ở nhà đẹp
Anh thuộc họ tốt ở nhà đẹp
Hát ra đây nói thật em nghe...

Sình ca ban đêm là thể loại phong phú nhất, có tính chất bao trùm của hát Sình ca. Sình ca ban đêm được ghi lại bằng chữ nho thành 12 tập, mỗi tập có một chủ đề riêng và tương ứng với một đêm hát. Trong đêm hát ấy, nếu chàng trai không đối được câu đố của bên nữ sẽ phải tẽn tò ra về trong ngậm ngùi, nhường cuộc vui lại cho chàng trai khác. Nhiều chàng trai, vì hậm hực không đối được đã về học ngày, học đêm,... Những làn điệu Sình ca cũng dày lên bởi mong muốn thể hiện tài hiểu biết của chàng trai và phong phú thêm bởi sự thông tuệ của những cô gái Cao Lan.

Chính vì vậy, Sình ca không chỉ giàu chất trữ tình mà mang đậm tính trí tuệ. Trí tuệ trong Sình ca xuất phát từ tính chất hát đối đáp, thử thách về trình độ hiểu biết, trí thông minh của nhau. Bởi hát đối sẽ thiên biến theo tư duy nhạy bén của người hát. Hát đối phải làm sao không sai chủ đề, đúng với sự mong mỏi của người cùng hát đối với mình, thì mới hát được dài và người hát mới thể hiện được tài năng ứng xử của mình trước mọi người. Người thắng cuộc trong Sình ca chính là người có nhiều lý lẽ, vốn hiểu biết, sự nhanh trí và tài xuất khẩu thành thơ trong suốt quá trình hát đối với bạn mình, khiến “đối phương” phải thua một cách tâm phục khẩu phục, đó là đặc điểm nổi bật nhất của Sình ca.

Chính đặc điểm nổi bật này Sình ca mê đắm biết bao người. Những thành viên câu lạc bộ Sình ca Cao Lan thôn Đồng Quân cũng bị mê hoặc như thế. Là thành viên duy nhất không phải người dân tộc Cao Lan, chị Phạm Thị Hà, 30 tuổi chia sẻ: chị làm dâu trong gia đình có truyền thống hát Sình ca nên làn điệu này ngấm vào chị lúc nào không hay. Để rồi, năm 2017, khi câu lạc bộ thành lập, chị đã tự nguyện xin tham gia với mong muốn có thể tìm hiểu làn điệu này bài bản hơn. Đến giờ tuy chưa thể hát được Sình ca nhưng chị có thể nói vanh vách về làn điệu này. Rồi chị chứng minh, Sình ca không chỉ là các bài hát giao duyên của trai gái mà còn có nhiều bài hát ca ngợi sản xuất, ca ngợi cảnh đẹp quê hương, làng bản, hát mừng nhà mới, hát ru con, hát đền ơn cha mẹ, hát đố, hát ghẹo… Mỗi khi nghe hát Sình ca chị thấy tâm hồn như tươi mới hơn, tiếp thêm cho chị năng lượng sống khiến chị làm việc say sưa, quên đi những nhọc nhằn của cuộc sống. Chị còn ấp ủ dự định truyền lại cho con, để bọn trẻ được tắm mát tâm hồn trong những câu hát dân ca. 

Truyền dạy Sình ca cho đời sau cũng là mong ước lớn nhất của ông Hà Văn In khi ông đã ngoài 70 xuân. Ông In trải lòng, lớp trẻ biết hát Sình ca ngày càng ít đi nên những người như ông phải có trách nhiệm giữ báu vật tổ tiên để lại. Ông thấy vui bởi tuy người biết hát Sình ca không còn nhiều nhưng người yêu làn điệu này lại không ít. Chính ông và những thành viên cao tuổi trong câu lạc bộ sẽ là nòng cốt truyền dạy làn điệu này cho con, cháu, để Sình ca trường tồn với thời gian.

Theo Báo Tuyên Quang