BẢO TỒN BIỆT THỰ CỔ CŨNG LÀ GIỮ LẠI KÝ ỨC ĐÔ THỊ
Đăng lúc: 2025-01-02 11:48:00
|
Bởi: admin
|
Lượt xem: 3
|
Chuyên mục: Tinh hoa nghề Việt
Hãy thử hình dung thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nội hay Đà Lạt sẽ thế nào nếu thiếu vắng hình ảnh của những ngôi biệt thự cổ?! Trên những con đường như Sương Nguyệt Anh, Phùng Khắc Khoan, Nam Kỳ Khởi Nghĩa, Tú Xương,…(TP.HCM) hay Lý Thường Kiệt, Trần Hưng Đạo, Phan Đình Phùng, Trần Phú, Lê Hồng Phong... (Hà Nội), bóng dáng các biệt thự cổ vẫn hiện diện như những chứng nhân thầm lặng của thời gian. Với kiến trúc độc đáo, mỗi biệt thự mang trong mình câu chuyện của một thời, nơi ký ức đô thị được lưu giữ qua từng viên gạch, mái ngói, và cả phần “hồn cốt” sống động bên trong.
Trong quá trình đô thị hóa, hiện đại hóa, Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh đang đối mặt với nguy cơ mất đi không ít biệt thự cổ - những công trình kiến trúc không chỉ mang giá trị thẩm mỹ mà còn là biểu tượng của ký ức văn hóa và lịch sử.
Việc bảo tồn biệt thự cổ, vì thế, không chỉ mang ý nghĩa kiến trúc mà còn là trách nhiệm gìn giữ bản sắc, truyền tải ký ức đô thị cho các thế hệ mai sau.
Giá trị lịch sử - văn hóa của biệt thự cổ
Tại TP.HCM và Hà Nội, những công trình kiến trúc Pháp đầu tiên xuất hiện đến nay đã xấp xỉ 150 năm. Các công trình này không chỉ có giá trị về thẩm mỹ mà còn gắn liền với một giai đoạn lịch sử, là hiện thân của sự phát triển xã hội, phản ánh đời sống của những tầng lớp tinh hoa đô thị.
Những biệt thự được xây dựng từ thời Pháp thuộc cho đến nửa đầu thế kỷ XX tại TP.HCM và Hà Nội không chỉ có giá trị lớn về mặt kinh tế, mà còn chứa đựng nhiều giá trị về lịch sử, kiến trúc, văn hóa.
Giá trị lịch sử thể hiện ở chỗ nó đánh dấu một giai đoạn phát triển, góp phần nâng tầm văn minh của những đô thị này.
Về giá trị văn hóa – kiến trúc, sự giao thoa giữa văn hóa Đông – Tây đã tạo ra một hình thức kiến trúc biệt thự Pháp khá đặc biệt với nhiều phong cách khác nhau, từ tân cổ điển Pháp đến tân cổ điển châu Âu, kết hợp kiến trúc truyền thống của Việt Nam với các đặc điểm phù hợp với khí hậu nhiệt đới như mái ngói lớn, mái che, cửa sổ thông thoáng, hàng hiên rộng để đón gió, lấy sáng... toát lên sự sang trọng qua các chi tiết trang trí tinh xảo, thể hiện trình độ xây dựng và nghệ thuật thời kỳ đó.
Việc bảo tồn biệt thự cổ, vì thế, không chỉ mang ý nghĩa kiến trúc mà còn là trách nhiệm gìn giữ bản sắc, truyền tải ký ức đô thị cho các thế hệ mai sau.
Giá trị lịch sử - văn hóa của biệt thự cổ
Tại TP.HCM và Hà Nội, những công trình kiến trúc Pháp đầu tiên xuất hiện đến nay đã xấp xỉ 150 năm. Các công trình này không chỉ có giá trị về thẩm mỹ mà còn gắn liền với một giai đoạn lịch sử, là hiện thân của sự phát triển xã hội, phản ánh đời sống của những tầng lớp tinh hoa đô thị.
Những biệt thự được xây dựng từ thời Pháp thuộc cho đến nửa đầu thế kỷ XX tại TP.HCM và Hà Nội không chỉ có giá trị lớn về mặt kinh tế, mà còn chứa đựng nhiều giá trị về lịch sử, kiến trúc, văn hóa.
Giá trị lịch sử thể hiện ở chỗ nó đánh dấu một giai đoạn phát triển, góp phần nâng tầm văn minh của những đô thị này.
Về giá trị văn hóa – kiến trúc, sự giao thoa giữa văn hóa Đông – Tây đã tạo ra một hình thức kiến trúc biệt thự Pháp khá đặc biệt với nhiều phong cách khác nhau, từ tân cổ điển Pháp đến tân cổ điển châu Âu, kết hợp kiến trúc truyền thống của Việt Nam với các đặc điểm phù hợp với khí hậu nhiệt đới như mái ngói lớn, mái che, cửa sổ thông thoáng, hàng hiên rộng để đón gió, lấy sáng... toát lên sự sang trọng qua các chi tiết trang trí tinh xảo, thể hiện trình độ xây dựng và nghệ thuật thời kỳ đó.
Thực trạng bảo tồn biệt thự cổ: câu chuyện đáng suy ngẫm
Vào đầu thế kỷ XX, Hà Nội từng có khoảng 1.200 biệt thự cổ, TP.HCM từng sở hữu khoảng 3.000 biệt thự cổ. Tuy nhiên, theo thời gian, số lượng này đã giảm mạnh. Theo các số liệu, thập niên 1990, thành phố Hồ Chí Minh còn khoảng 1.300 đến 1.400 biệt thự cổ. Hiện tại, chỉ còn khoảng 500 biệt thự giữ được kiến trúc gốc; Hà Nội, con số này cũng không khả quan hơn.
Tốc độ phá hủy và xuống cấp của các biệt thự cổ ngày càng gia tăng khi các thành phố phải đối mặt với áp lực phát triển kinh tế, dân số tăng nhanh, và nhu cầu sử dụng đất đai ngày càng cao. Một báo cáo năm 2020 cho thấy thành phố Hồ Chí Minh chỉ còn khoảng 200 biệt thự cổ được xếp hạng bảo tồn, tập trung chủ yếu ở các quận trung tâm như quận 1, quận 3, quận 5.
Việc mất đi các công trình biệt thự cổ cũng đồng nghĩa với việc thành phố dần mất đi những ký ức, những câu chuyện lịch sử, khiến diện mạo các thành phố dễ trở nên đồng nhất và phần nào thiếu đặc trưng.
Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này là áp lực kinh tế. Các chủ sở hữu biệt thự thường gặp khó khăn trong việc duy trì công trình do chi phí bảo dưỡng cao và không có sự hỗ trợ tài chính từ chính quyền. Điều này, cùng với giá trị đất đai ngày càng tăng, đã khiến nhiều biệt thự bị phá bỏ hoặc bị biến đổi một cách thiếu kiểm soát. Thay vì giữ lại và trùng tu, nhiều người chọn cách bán đất cho các nhà đầu tư, dẫn đến việc phá dỡ biệt thự để xây dựng các công trình mới có giá trị thương mại cao hơn.
Nguyên nhân khác, nhiều biệt thự cổ không được bảo trì đúng cách, dẫn đến tình trạng xuống cấp trầm trọng. Một số biệt thự bị cắt ra để cho thuê, làm mất đi giá trị kiến trúc tổng thể. Thậm chí, có những trường hợp biệt thự bị sửa chữa hoặc cải tạo một cách tùy tiện, làm biến dạng hoàn toàn so với thiết kế ban đầu.
Một nguyên nhân khác nữa, đó là sự thiếu nhất quán trong quản lý và bảo tồn. Điều này khiến nhiều công trình có giá trị không được bảo vệ đúng mức, dẫn đến việc bị phá dỡ mà không hề vi phạm quy định.
Ngoài ra, việc thực hiện các chính sách bảo tồn còn thiếu sự nhất quán. Nhiều biệt thự được xếp hạng di sản nhưng không có kinh phí trùng tu, hoặc vướng mắc trong quá trình chuyển giao giữa chủ sở hữu cũ và mới. Điều này khiến công tác bảo tồn rơi vào bế tắc, làm lãng phí nguồn lực và giá trị di sản.
Tuy vậy, thời gian qua, cả Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh đều đã có những nỗ lực đáng ghi nhận trong việc bảo tồn biệt thự cổ. Hà Nội đã có danh mục phân loại cụ thể các biệt thự cổ, thành phố Hồ Chí Minh cũng đang dần hoàn thiện một danh sách hoàn chỉnh và đầy đủ. Gần nhất, ngày 17/9/2024, Ủy ban nhân dân Thành phố đã ban hành Quyết định số 3829/QĐ-UBND về phê duyệt danh mục biệt thự cũ trên địa bàn Thành phố đã được phân loại. Đây là đợt phân loại thứ 14, với 25 biệt thự cổ. Đến nay, thành phố đã phân loại 595 biệt thự cổ, trong đó có 64 biệt thự nhóm 1, 249 biệt thự nhóm 2, và 282 biệt thự nhóm 3.
Một số biệt thự cổ được trùng tu bài bản, đúng cách. Cụ thể là chủ đầu tư đã mời các kiến trúc sư và chuyên gia bảo tồn hàng đầu từ Pháp qua trực tiếp đảm đảm nhiệm việc trùng tu, đơn cử như biệt thự ở số 49 Trần Hưng Đạo (Hà Nội) và biệt thự Phương Nam rộng trên 2.820 m2 ở số 110 – 112 Võ Văn Tần (Quận 3, Tp. HCM). Đây có thể xem là những điểm sáng trong nỗ lực bảo tồn biệt thự cổ. Cách làm này không chỉ giúp giữ gìn giá trị kiến trúc mà còn tạo động lực cho các dự án bảo tồn khác.
Điểm đáng mừng nữa đó là cộng đồng cũng bắt đầu nhận thức rõ hơn về tầm quan trọng của việc bảo tồn biệt thự cổ. Nhiều nhóm nghiên cứu, tổ chức phi lợi nhuận đã tích cực tham gia vào việc vận động bảo vệ các công trình có giá trị, tổ chức triển lãm và các hoạt động truyền thông để nâng cao ý thức của người dân.
Giải pháp bảo tồn biệt thự cổ: Gìn giữ “hộp ký ức” đô thị
Để bảo tồn hiệu quả các biệt thự cổ, cần sự chung tay của chính quyền, cộng đồng và các tổ chức chuyên môn. Dưới đây là một số giải pháp mang tính tham khảo:
- Cơ chế pháp lý: Cần xây dựng khung pháp lý chặt chẽ để ngăn chặn việc phá hủy hoặc cải tạo sai cách. Các biệt thự có giá trị lịch sử, kiến trúc nên được xếp hạng di sản để tránh bị phá dỡ hoặc cải tạo sai cách.
- Hỗ trợ tài chính: Trùng tu các biệt thự cổ thường tốn kém, nên cần có các chính sách hỗ trợ tài chính như miễn hoặc giảm thuế, hoặc gói vay ưu đãi cho chủ sở hữu. Thành lập các quỹ bảo tồn, kêu gọi mô hình hợp tác công - tư để giảm tải áp lực kinh tế lên các chủ sở hữu tư nhân.
- Tái sử dụng sáng tạo: thay vì để biệt thự cổ hoang phế hoặc sử dụng không hiệu quả, cần chuyển đổi chúng thành những không gian mới như làm bảo tàng, thư viện hoặc trung tâm văn hóa, thậm chí làm quán cà phê. Ví dụ, tại Hội An, nhiều ngôi nhà cổ đã được chuyển đổi thành homestay hoặc phòng trưng bày, vừa duy trì giá trị di sản vừa tạo nguồn thu ổn định.
- Học hỏi kinh nghiệm quốc tế: Những thành phố như Paris hay Kyoto đã thành công trong việc bảo tồn biệt thự cổ. Họ sử dụng công nghệ số để lập bản đồ di sản, khuyến khích các tour tham quan biệt thự cổ hoặc kết nối các công trình này với ngành du lịch. Việt Nam có thể học hỏi mô hình bảo tồn từ những nơi này để áp dụng phù hợp với bối cảnh trong nước.
- Nâng cao nhận thức cộng đồng: Tăng cường giáo dục về giá trị của di sản thông qua triển lãm, phim tài liệu và hoạt động truyền thông để khơi dậy lòng tự hào di sản trong mỗi người dân. Kết nối người dân với các tổ chức phi lợi nhuận để họ thấy rõ lợi ích của việc bảo tồn ký ức đô thị.
Vào đầu thế kỷ XX, Hà Nội từng có khoảng 1.200 biệt thự cổ, TP.HCM từng sở hữu khoảng 3.000 biệt thự cổ. Tuy nhiên, theo thời gian, số lượng này đã giảm mạnh. Theo các số liệu, thập niên 1990, thành phố Hồ Chí Minh còn khoảng 1.300 đến 1.400 biệt thự cổ. Hiện tại, chỉ còn khoảng 500 biệt thự giữ được kiến trúc gốc; Hà Nội, con số này cũng không khả quan hơn.
Tốc độ phá hủy và xuống cấp của các biệt thự cổ ngày càng gia tăng khi các thành phố phải đối mặt với áp lực phát triển kinh tế, dân số tăng nhanh, và nhu cầu sử dụng đất đai ngày càng cao. Một báo cáo năm 2020 cho thấy thành phố Hồ Chí Minh chỉ còn khoảng 200 biệt thự cổ được xếp hạng bảo tồn, tập trung chủ yếu ở các quận trung tâm như quận 1, quận 3, quận 5.
Việc mất đi các công trình biệt thự cổ cũng đồng nghĩa với việc thành phố dần mất đi những ký ức, những câu chuyện lịch sử, khiến diện mạo các thành phố dễ trở nên đồng nhất và phần nào thiếu đặc trưng.
Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này là áp lực kinh tế. Các chủ sở hữu biệt thự thường gặp khó khăn trong việc duy trì công trình do chi phí bảo dưỡng cao và không có sự hỗ trợ tài chính từ chính quyền. Điều này, cùng với giá trị đất đai ngày càng tăng, đã khiến nhiều biệt thự bị phá bỏ hoặc bị biến đổi một cách thiếu kiểm soát. Thay vì giữ lại và trùng tu, nhiều người chọn cách bán đất cho các nhà đầu tư, dẫn đến việc phá dỡ biệt thự để xây dựng các công trình mới có giá trị thương mại cao hơn.
Nguyên nhân khác, nhiều biệt thự cổ không được bảo trì đúng cách, dẫn đến tình trạng xuống cấp trầm trọng. Một số biệt thự bị cắt ra để cho thuê, làm mất đi giá trị kiến trúc tổng thể. Thậm chí, có những trường hợp biệt thự bị sửa chữa hoặc cải tạo một cách tùy tiện, làm biến dạng hoàn toàn so với thiết kế ban đầu.
Một nguyên nhân khác nữa, đó là sự thiếu nhất quán trong quản lý và bảo tồn. Điều này khiến nhiều công trình có giá trị không được bảo vệ đúng mức, dẫn đến việc bị phá dỡ mà không hề vi phạm quy định.
Ngoài ra, việc thực hiện các chính sách bảo tồn còn thiếu sự nhất quán. Nhiều biệt thự được xếp hạng di sản nhưng không có kinh phí trùng tu, hoặc vướng mắc trong quá trình chuyển giao giữa chủ sở hữu cũ và mới. Điều này khiến công tác bảo tồn rơi vào bế tắc, làm lãng phí nguồn lực và giá trị di sản.
Tuy vậy, thời gian qua, cả Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh đều đã có những nỗ lực đáng ghi nhận trong việc bảo tồn biệt thự cổ. Hà Nội đã có danh mục phân loại cụ thể các biệt thự cổ, thành phố Hồ Chí Minh cũng đang dần hoàn thiện một danh sách hoàn chỉnh và đầy đủ. Gần nhất, ngày 17/9/2024, Ủy ban nhân dân Thành phố đã ban hành Quyết định số 3829/QĐ-UBND về phê duyệt danh mục biệt thự cũ trên địa bàn Thành phố đã được phân loại. Đây là đợt phân loại thứ 14, với 25 biệt thự cổ. Đến nay, thành phố đã phân loại 595 biệt thự cổ, trong đó có 64 biệt thự nhóm 1, 249 biệt thự nhóm 2, và 282 biệt thự nhóm 3.
Một số biệt thự cổ được trùng tu bài bản, đúng cách. Cụ thể là chủ đầu tư đã mời các kiến trúc sư và chuyên gia bảo tồn hàng đầu từ Pháp qua trực tiếp đảm đảm nhiệm việc trùng tu, đơn cử như biệt thự ở số 49 Trần Hưng Đạo (Hà Nội) và biệt thự Phương Nam rộng trên 2.820 m2 ở số 110 – 112 Võ Văn Tần (Quận 3, Tp. HCM). Đây có thể xem là những điểm sáng trong nỗ lực bảo tồn biệt thự cổ. Cách làm này không chỉ giúp giữ gìn giá trị kiến trúc mà còn tạo động lực cho các dự án bảo tồn khác.
Điểm đáng mừng nữa đó là cộng đồng cũng bắt đầu nhận thức rõ hơn về tầm quan trọng của việc bảo tồn biệt thự cổ. Nhiều nhóm nghiên cứu, tổ chức phi lợi nhuận đã tích cực tham gia vào việc vận động bảo vệ các công trình có giá trị, tổ chức triển lãm và các hoạt động truyền thông để nâng cao ý thức của người dân.
Giải pháp bảo tồn biệt thự cổ: Gìn giữ “hộp ký ức” đô thị
Để bảo tồn hiệu quả các biệt thự cổ, cần sự chung tay của chính quyền, cộng đồng và các tổ chức chuyên môn. Dưới đây là một số giải pháp mang tính tham khảo:
- Cơ chế pháp lý: Cần xây dựng khung pháp lý chặt chẽ để ngăn chặn việc phá hủy hoặc cải tạo sai cách. Các biệt thự có giá trị lịch sử, kiến trúc nên được xếp hạng di sản để tránh bị phá dỡ hoặc cải tạo sai cách.
- Hỗ trợ tài chính: Trùng tu các biệt thự cổ thường tốn kém, nên cần có các chính sách hỗ trợ tài chính như miễn hoặc giảm thuế, hoặc gói vay ưu đãi cho chủ sở hữu. Thành lập các quỹ bảo tồn, kêu gọi mô hình hợp tác công - tư để giảm tải áp lực kinh tế lên các chủ sở hữu tư nhân.
- Tái sử dụng sáng tạo: thay vì để biệt thự cổ hoang phế hoặc sử dụng không hiệu quả, cần chuyển đổi chúng thành những không gian mới như làm bảo tàng, thư viện hoặc trung tâm văn hóa, thậm chí làm quán cà phê. Ví dụ, tại Hội An, nhiều ngôi nhà cổ đã được chuyển đổi thành homestay hoặc phòng trưng bày, vừa duy trì giá trị di sản vừa tạo nguồn thu ổn định.
- Học hỏi kinh nghiệm quốc tế: Những thành phố như Paris hay Kyoto đã thành công trong việc bảo tồn biệt thự cổ. Họ sử dụng công nghệ số để lập bản đồ di sản, khuyến khích các tour tham quan biệt thự cổ hoặc kết nối các công trình này với ngành du lịch. Việt Nam có thể học hỏi mô hình bảo tồn từ những nơi này để áp dụng phù hợp với bối cảnh trong nước.
- Nâng cao nhận thức cộng đồng: Tăng cường giáo dục về giá trị của di sản thông qua triển lãm, phim tài liệu và hoạt động truyền thông để khơi dậy lòng tự hào di sản trong mỗi người dân. Kết nối người dân với các tổ chức phi lợi nhuận để họ thấy rõ lợi ích của việc bảo tồn ký ức đô thị.
Gìn giữ ký ức, làm giàu bản sắc đô thị
Biệt thự cổ không phải là những công trình kiến trúc cũ kỹ mà còn là nhân chứng cho sự phát triển, là những “hộp ký ức” lưu giữ bao giá trị văn hóa, lịch sử và tinh thần của đô thị. Mỗi biệt thự cổ được bảo tồn thành công vừa giúp giữ lại một phần ký ức đô thị vừa làm giàu thêm bản sắc cho thành phố. Vì vậy, việc bảo tồn chúng không chỉ là trách nhiệm của các nhà quản lý mà còn cần sự chung tay của cả cộng đồng.
Hãy thử tưởng tượng một ngày, những biệt thự cổ được trùng tu đúng chuẩn, khoác lên mình chiếc áo tươi mới nhưng vẫn giữ được hồn cốt xưa cũ, trở thành điểm nhấn giữa lòng đô thị hiện đại. Đó sẽ là sự kết nối tuyệt vời giữa quá khứ và hiện tại, một đô thị phát triển nhưng vẫn giữ được “mảnh ghép ký ức” làm nên bản sắc riêng.
Biệt thự cổ không phải là những công trình kiến trúc cũ kỹ mà còn là nhân chứng cho sự phát triển, là những “hộp ký ức” lưu giữ bao giá trị văn hóa, lịch sử và tinh thần của đô thị. Mỗi biệt thự cổ được bảo tồn thành công vừa giúp giữ lại một phần ký ức đô thị vừa làm giàu thêm bản sắc cho thành phố. Vì vậy, việc bảo tồn chúng không chỉ là trách nhiệm của các nhà quản lý mà còn cần sự chung tay của cả cộng đồng.
Hãy thử tưởng tượng một ngày, những biệt thự cổ được trùng tu đúng chuẩn, khoác lên mình chiếc áo tươi mới nhưng vẫn giữ được hồn cốt xưa cũ, trở thành điểm nhấn giữa lòng đô thị hiện đại. Đó sẽ là sự kết nối tuyệt vời giữa quá khứ và hiện tại, một đô thị phát triển nhưng vẫn giữ được “mảnh ghép ký ức” làm nên bản sắc riêng.
Một góc Bảo tàng Mỹ thuật TP.HCM
Cầu thang trong nhà chính của Bảo tàng Mỹ Thuật TP.HCM
Mặt tiền biệt thự Phương Nam, 110 – 112 Võ Văn Tần, Quận 3, TP.HCM
Biệt thự 49 Trần Hưng Đạo, Hà Nội, sau khi được trùng tu
