Bà Thào Thị Chúa giới thiệu các giá trị văn hóa truyền thống, dân gian của người Mông
tại Làng Văn hóa – Du lịch các dân tộc Việt Nam (năm 2015).

Từ tình yêu mộc mạc của người nông dân Mông

Như tất cả trẻ em người Mông ở Mèo Vạc, tỉnh Hà Giang, ngay từ khi còn nhỏ bà Thào Thị Chúa đã tham gia phụ giúp gia đình nhiều công việc. Chưa đầy 10 tuổi, bà đã được mẹ dạy trồng lanh, dệt vải, thêu thùa và làm quen với việc nương rẫy. Bà được lớn lên trong những âm thanh quen thuộc của tiếng khèn réo rắt, những bài hát dân ca ngọt ngào, đằm thắm. Sống trong không gian văn hóa đậm đặc này, tình yêu quê hương, yêu các giá trị của văn hóa truyền thống, dân gian của người Mông ở cao nguyên núi đá vôi Hà Giang trong bà được bồi đắp từng ngày.

Chứng kiến những gia trị văn hóa truyền thống, dân gian quý báu của người Mông ngày càng mai một, những nghệ nhân đều là người cao tuổi, mỗi ngày một vắng bóng, thế hệ trẻ thì thờ ơ làm bà ngày càng lo lắng. Bà đau đáu nỗi niềm phải làm gì đó để những di sản quý giá này được gìn giữ, lưu truyền. Bà chia sẻ: “Bọn trẻ bây giờ không còn muốn trồng lanh, dệt vải, không còn biết thổi khèn gọi bạn tình, không biết hát những câu hát giao duyên của người Mông và cũng không thích mặc quần áo truyền thống của mình nữa, tôi rất buồn, rất tiếc”.

Dù không được đào tạo về lĩnh vực bảo tồn văn hóa nhưng với tình yêu và ý thức, trách nhiệm của một người con dân tộc Mông, bà đã có những suy nghĩ, hành động tích cực, hiệu quả trong bảo tồn, gìn giữ vốn quý của dân tộc. Hơn thế nữa, bà là người đã lan tỏa ý thức trách nhiệm và tình yêu này sang cộng đồng.

Khả năng đặc biệt của người nông dân trong bảo tồn văn hóa

Với tư duy khoa học, bà vừa vận động, vừa trực tiếp truyền dạy những tri thức dân gian của nghề trồng lanh, dệt thổ cẩm cho thế hệ trẻ, vừa thuyết phục, vận động những nghệ nhân cao tuổi tham gia truyền dạy diễn tấu và diễn xướng dân gian Mông. Bên cạnh đó, bà cũng chủ động đi sưu tầm những vật dụng sinh hoạt, lao động sản xuất của người Mông.

Những di sản văn hóa truyền thống, dân gian tiêu biểu của người Mông được hồi sinh
nhờ một phần đóng tích cực của bà Thào Thị Chúa.

Trước tình trạng mai một văn hóa Mông, cách đây hơn chục năm, bà một mình quyết tâm làm hồi sinh những vốn văn hóa truyền thống, dân gian của dân tộc mình. Bắt đầu từ việc khôi phục nghề trồng lanh, dệt và thêu thổ cẩm, bà dạy cho chính hai cô con gái, một là giáo viên mầm non, một là cán bộ ban xây dựng nông thôn mới của huyện. Từ tấm gương của hai cô con gái, với sự khuyến khích, động viên của bà, nhiều phụ nữ Mông cùng các em gái nhỏ cũng cùng nhau học hỏi để khôi phục nghề dệt thổ cẩm và tự làm ra những bộ trang phục truyền thống cho mình. Bà vốn đi nhiều nên nhận thấy có quá ít người Mông biết chế tác cũng như diễn tấu được khèn. Để có thể truyền dạy, bảo lưu di sản văn hóa quý báu này, bà quyết tâm học thành thục diễn tấu khèn, diễn xướng dân ca. Bà Thào Thị Chúa đã thuyết phục ông Mua Mí Sính - nghệ nhân chế tác, diễn xướng khèn Mông rất giỏi ở xã Tả Lủng cùng đồng hành để bảo lưu, truyền dạy di sản quý này cho thế hệ trẻ. Bà miệt mài học từ ông và tự luyện tập không mệt mỏi từng ngày. Chính bà đã cùng với nghệ nhân tham gia nhiều cuộc thi trong “Ngày hội văn hóa các dân tộc” ở Hà Giang, Bắc Giang, Sơn La, Pleiku và giành nhiều giải thưởng.

Bà cũng luôn chú tâm đi sưu tập những vật dụng trong đời sống của người Mông để lưu giữ lại những nét văn hóa, truyền thống dân gian trong lĩnh vực văn hóa vật thể. Bà lo sợ những đồ vật nhỏ bé, thân quen đến một lúc nào đó không xa sẽ bị thay thế bằng những đồ dùng công nghiệp, hiện đại. Vì vậy, không ngại khó khăn vất vả, tốn kém, bà tranh thủ đi khắp các thôn bản gần xa của Mèo Vạc để xin, mua, trao đổi các vật dụng của bà con người Mông. Bộ sưu tập của bà vì thế ngày càng phong phú. Nhà bà như một bảo tàng cá nhân với bộ đồ làm bếp, các vật dụng sinh hoạt quen thuộc, dụng cụ sản xuất và nhạc cụ của người Mông.

Truyền lửa cho thế hệ trẻ

Để giữ gìn những di sản văn hóa quý giá của người Mông, bà đã ý thức được việc không chỉ truyền dạy cho thế hệ trẻ biết diễn tấu, diễn xướng dân gian, thực hành nghề truyền thống mà phải lan tỏa được tình yêu, lòng tự hào với những giá trị văn hóa này.

Bà cho biết: “Lúc đầu mới đứng ra động viên các cháu học diễn tấu khèn, các gia đình phản đối, không muốn cho đi vì sợ mất thời gian, không lo sản xuất. Nhưng rồi mình cứ thuyết phục, mỗi tối tập luyện lại mang đến ít bánh kẹo cho các cháu ăn, ngày Tết cũng cho các cháu ít tiền, thế là động viên được các cháu đến tập”. Lớp học khèn Mông đầu tiên được tổ chức từ vài em sau đó có gần 30 học trò từ 10 đến 25 tuổi. Ngoài học diễn tấu khèn, bà còn tổ chức các cháu học múa, hát ca. Từ những lớp truyền dạy của bà tổ chức, đã đào tạo được những học trò xuất sắc như: Mua Mí Sính, Thào Mí Nô, Mua Mí Hồng, Thào Mí Chơ, Mua Mí Thừ, Mua Mí Tủa, Giàng Thị Chở… Đội khèn lần đầu tiên ra hội thi ở Bắc Giang, được giải Nhất các dân tộc phía Bắc và còn nhiều giải thưởng khác nữa.

Những nỗ lực và tâm huyết cùng phương pháp tiến hành khoa học của bà trong bảo tồn, gìn giữ đã góp phần hồi sinh những giá trị văn hóa truyền thống dân gian của người Mông. Và cũng từ bà, tình yêu với vốn quý này đã được lan tỏa trong cộng đồng của người Mông nơi quê hương bà.