Đặt tên các đường phố, địa danh và công trình công cộng là hoạt động có tính chính trị - kinh tế - văn hóa - xã hội, xuất hiện từ rất lâu trong lịch sử loài người. Một trong những con đường cổ xưa nổi tiếng được ghi chép trong Kinh Thánh là con đường Nhà vua (Derech HaMelech) kết nối Châu Phi và Đồng bằng Lưỡng Hà, có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong sự phát triển của nhiều quốc gia cổ đại khu vực Trung Đông. Ở Trung Quốc, từ thế kỷ thứ II trước công nguyên, Trương Khiên nhận lệnh Hán Vũ Đế đem văn kiện ngoại giao đi đến các quốc gia phía Tây liên minh chống Hung Nô và chính ông đã đặt nền móng cho việc xây dựng một con đường thương mại nổi tiếng nhất lịch sử nối liền châu Á và Châu Âu được nhiều đời sau gọi tên là Con đường tơ lụa – khẳng định truyền thống trồng dâu, nuôi tằm, ươm tơ dệt lụa của người Trung Quốc mang đến với cả thế giới.

 Đặt tên các đường phố, địa danh và công trình công cộng là hoạt động có tính chính trị - kinh tế - văn hóa - xã hội, xuất hiện từ rất lâu trong lịch sử loài người. Một trong những con đường cổ xưa nổi tiếng được ghi chép trong Kinh Thánh là con đường Nhà vua (Derech HaMelech) kết nối Châu Phi và Đồng bằng Lưỡng Hà, có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong sự phát triển của nhiều quốc gia cổ đại khu vực Trung Đông. Ở Trung Quốc, từ thế kỷ thứ II trước công nguyên, Trương Khiên nhận lệnh Hán Vũ Đế đem văn kiện ngoại giao đi đến các quốc gia phía Tây liên minh chống Hung Nô và chính ông đã đặt nền móng cho việc xây dựng một con đường thương mại nổi tiếng nhất lịch sử nối liền châu Á và Châu Âu được nhiều đời sau gọi tên là Con đường tơ lụa – khẳng định truyền thống trồng dâu, nuôi tằm, ươm tơ dệt lụa của người Trung Quốc mang đến với cả thế giới.

Từ nhu cầu cơ bản trong việc đưa ra những quy ước, định danh các vị trí địa lý, đường giao thông, giao thương phục vụ liên lạc, trao đổi hàng hóa, giao tiếp, sinh hoạt giữa các nhóm cư dân, cộng đồng, các dân tộc sinh sống trên các vùng miền, lãnh thổ, dần dần con người đã xây dựng các thiết chế xã hội mang tính cộng đồng, quốc gia và quốc tế về việc gắn, sử dụng tên địa danh, ghi chép, vẽ bản đồ phục vụ phát triển về giao thông, giao thương và khám phá các vùng đất mới. Việc đặt tên các đường phố và công trình công cộng không còn là hoạt động riêng lẻ, tự phát của các nhóm dân cư sinh sống trong khu vực mà trở thành hoạt động quan tâm của chính quyền, nhà nước, các nhà quản lý hướng đến phục vụ công tác quy hoạch, quản lý, kiểm soát lãnh thổ trong đó hàng loạt yếu tố được tính đến về khoa học, văn hóa và dân sinh nhằm đem lại hiệu quả và sự gia tăng giá trị của chính các tên địa danh được đặt.

Cùng với sự phát triển của cách mạng công nghiệp 4.0 và mạng internet ngày nay, hoạt động giao thông ngày càng trở nên dễ dàng, thuận tiện với sự trợ giúp tích cực của các phần mềm, ứng dụng, việc tìm nhà, tìm đường không còn khó khăn như trước, với sự định vị ngày càng chính xác và hiệu quả của hệ thống google map hay các phần mềm định vị, tuy nhiên tên đường phố và các địa danh vẫn có ý nghĩa giá trị đặc biệt quan trọng trong công tác quy hoạch các khu vực đô thị, nông thôn có tầm vóc mang giá trị lịch sử, văn hóa, giáo dục, kinh tế lưu truyền nhiều thế hệ. Chính vì vậy việc đặt tên các đường phố, địa danh và công trình công cộng hay xây dựng ngân hàng tên đường, địa danh cần được nghiên cứu, tính toán, thảo luận một cách khoa học từ các góc tiếp cận khác nhau. 

Một số kinh nghiệm các nước trên thế giới về đặt tên đường phố.

Mỗi quốc gia trên thế giới đều có cách tiếp cận khác nhau trong việc đặt, sử dụng tên đường phố và các công trình công cộng.

Nhiều nhà khoa học cho rằng người Mỹ khá thực dụng khi gần như không dùng tên danh nhân đặt cho đường phố. Với các nhà quản lý quốc gia siêu cường này họ thiên về cách đặt tên đường bằng ký tự theo quy hoạch thành phố bắt đầu bằng chữ cái và chữ số: “từ các trục chính của các tòa nhà hành chính các con đường đô thị sẽ được chia ra theo cụm với 4 phân vùng là tây bắc, tây nam, đông bắc, và đông nam; sau đó được phân chia đánh số theo trục dọc và trục ngang. Các đường phố chạy dọc sẽ dùng thứ tự bảng chữ cái ABC để đặt tên, hướng từ nam lên bắc; còn các đường phố cắt ngang sẽ đánh theo chữ số 123, dẫn từ đông sang tây. Như thế, những ngã tư giao nhau giữa các con đường và con phố ở Mỹ sẽ luôn có số hiệu như H1, A5 và số nhà được định vị kiểu nhà số 103 trên phố H, hay nhà số 5040 trên phố A...”. [1]

Cách đặt tên đường phố của người Mỹ không có nhiều sự liên quan đến việc nhắc nhỏ các sự kiện lịch sử, văn hóa hay tưởng nhớ danh nhân, người có công với đất nước như nhiều quốc gia khác (đối với việc này, họ sử dụng trong loại hình khác như các thành phó, tượng đài, vườn hoa, đài tưởng niệm…) nhưng cách tư duy của họ lại khá logic và hữu ích cho người sủ dụng. Mặc dù không hề dễ nhớ nhưng căn cứ các bản đồ hoặc tư duy biểu tượng chữ và số theo quy tắc logic thông thường, được sắp xếp theo thứ tự, không chỉ người dân trong khu vực mà ngay cả những người khách lần đầu tiên đến thành phố cũng có thể dễ dàng tìm được địa chí muốn đến mà không sợ bị lạc đường hay cần bản đồ và các công cụ định vị hiện đại.

Khác với Mỹ, người Trung Quốc từ xa xưa coi trọng văn hóa, lịch sử của mỗi vùng đất nên cách đặt tên đường của người Trung Quốc thường gắn với sự nhắc nhở đời sau nhớ lại tên địa danh cổ, mà ở mỗi cái tên bản thân nó đã toát lên những sự tổng hợp của những nét vàng son, bi tráng, vang bóng một thởi của mỗi vùng miền và giữa các vùng miền trong lịch sử. Người Trung Quốc thường chia  đô thị theo các phân khu, gắn với tên gọi các vùng đất cũ trong quá khứ như ví dụ ở thành phố Bắc Kinh thì các khu được chia theo tên cổ là Đông Thành, Tây Thành, Thạch Cảnh Sơn, Triều Dương, Phong Đài, Diên Khánh… Sau đó lấy tên cổ của các vùng đất trong cả nước đặt tên cho đường phố. Vì vậy, ở nhiều thành phố lớn du khách sẽ bắt gặp những tên đường phố giống như ở các thành phố khác thuộc Trung Quốc như Tràng An, Triều Châu, Thành Đô, Trùng Khánh, Lạc Dương...

Bên cạnh đó, một trong những kinh nghiệm phổ biến khác là người Trung Quốc thường đặt tên đường theo các cụm từ thể hiện theo các tiêu chí, chuẩn mực xã hội hay thể hiện khát vọng, ý chí, mong đợi của cộng đồng nói chung. Có một thống kê khá thú vị là giữa các tỉnh.thành tại Trung Quốc đại lục có sự trùng tên khá phổ biến giữa các tên đường này. Cụ thể 248 tên đường phố có tên Kiến thiết; 227 đường phố có tên Nhân dân; 221 đường phố có tên Văn hóa; 184 đường phố có tên Chấn Hưng, 178 đường phố có tên Hạnh Phúc,  163 đường phố có tên Hòa Bình, 143 đường phố có tên Thanh Niên [2]…Bên cạnh đó sự quy hoạch thể hiện rõ ý đồ nhà quản lý khi các từ ngữ hay mệnh đề có gần ý nghĩa sẽ được sắp xếp gần nhau tạo ra ý nghĩa chung cho các khu vực đô thị.

 Có nhiều lý do người Trung Quốc gần như không lấy tên danh nhân đặt cho đường phố. Một trong những nguyên nhân có thể do Trung Quốc là quốc gia rộng lớn, thể hiện sự thống nhất của rất nhiều vùng đất, lãnh thổ có các đặc điểm lịch sử quốc gia, dân tộc, văn hóa khá riêng biệt. Việc không lấy tên danh nhân đặt cho đường phố không chỉ giúp cho việc tránh tranh cãi trong đánh giá “công” và “tội” của các nhân vật lịch sử mà còn tránh cho những sự xung đột theo quan điểm sắc tộc, vùng miền giữa các triều đại phong kiến thường xuyên xảy ra những cuộc chiến tranh, tranh giành vương quyền, lãnh thổ, tạo cái nhìn hiện đại mang tính thống nhất đề cao sự đoàn kết của người Trung Quốc. Chỉ có một trường hợp ngoại lệ trong đặt tên đường phố ở Trung Quốc là trường hợp danh nhân duy nhất được đặt tên đường là nhà cách mạng Tôn Trung Sơn (1866-1925), người đứng đầu cuộc cách mạng Tân Hợi và khai sinh ra Trung Hoa Dân Quốc (1911) .

Ở một số quốc gia khác trên thế giới, việc đặt tên đường phố và địa danh, ngoài những quy tắc thông thường về khoa học, ứng dụng trong quản lý và đời sống dân sinh thì không ít các quốc gia có những cách đặt tên đường phố khá đặc biệt, mang những thông điệp rất riêng biệt.

Một số ví dụ điển hình như: thành phố Leicester của Anh, có 8 con phố liền kề và song song với nhau bao gồm các phố Hawthorne, Alma, Rowan, Ruby, Ivanhoe, Sylvan, Oban và Newport được đặt tên lần lượt theo các chữ cái trong tên của người xây dựng thành phố - Harrison. Khu Latham ở thủ đô Canberra của Úc có các đường phố được đặt theo tên các thẩm phán nổi tiếng của tòa án tối cao Úc. Ở  Gander, Newfoundland, người ta lại lấy tên của các phi công nổi tiếng để đặt tên cho hầu hết các đường phố nhằm tôn vinh lịch sử hàng không của thị trấn. [3] Ở Quebec Canada thì tên đường có cả tên của những loài cây, động vật; hoặc đặt tên theo một ngọn núi, con sông nào đó; hay tên những nhà sáng chế mang lại lợi ích cho khoa học, y học, những nhà sử học Canada[4]

Một số kinh nghiệm về lịch sử đặt tên đường phố ở Việt Nam

Ở Việt Nam rất ít các tài liệu lịch sử ghi chép về tên đường các đường phố được đặt trong các triều đại phong kiến trước thời kỳ Pháp thuộc. Ngay cả những tư liệu lâu đời như An Nam chí lược, An Nam chí nguyên, Đại Việt sử ký toàn thư, Dư Địa chí, Lịch triều hiến chương loại chí… cũng không thấy có những ghi chép, mô tả về tên đường phố.
Việc quản lý lãnh thổ các triều đình phong kiến xưa dựa trên đặt tên các địa danh rất cụ thể phân bố theo đơn vị hành chính từ châu, phủ, đạo… đến tận làng, xã, thôn, bản, bên cạnh đó là các địa danh gắn tên sông, núi, cửa biển, hang động, chợ, bến tầu…Ngay cả trên bản đồ cổ nổi tiếng ở Việt Nam là bản đồ Hồng Đức cũng chỉ ghi tên địa danh mà không ghi tên đường.
Theo Đại Nam Dư địa chí ước biên của Cao Xuân Dục, các con đường liên tỉnh nổi từ trụ sở châu quận thường đặt Trạm dịch là những con đường chính, thường đi theo vùng thượng du. Những con đường dịch trạm này có từ thời Mã Viện khi xâm lược vào nước ta. Thời Đinh, Lê đóng đô ở Trường An mới bắt đầu khai phá xuống vùng hạ du và hình thành đường Cát Dịch.  Sách Theo Đại Nam Dư địa chí ước biên có đoạn chép: “Cát dịch ở núi Yên Lão huyện Thạch Thành, phía Bắc giáp Phung Hóa của Ninh Bình, phía Tây đến huyện Long Chánh tỉnh Thanh Hóa, phía Bắc thông với Ninh Bình, phía Đông đi vào huyện Tống Sơn. Lũy cũ rộng độh 6,7 Mẫu, từ nhà Lê trở về trước đặt dịch trạm ở đó”.[5]   

Sách Phủ biên Tạp Lục của Lê Quý Đôn thì mô tả đường đi vào 2 xứ Thuận Quảng có 2 con đường chính khác nhau gọi là Thượng Đạo và Hạ Đạo. Do xưa không đặt tên đường mà phần lớn chỉ gắn các địa danh tạo thành tên đường, nên việc mô tả đường đi của người Việt khá rắc rối. Trong Phủ Biên Tạp Lục có đoạn tả đường đi rắc rối như sau: “Từ ngã ba Minh Lương sang đò qua các xã Bình Xá, Cao Xá. Lê Môn, vượt ngang gò đất qua phường Lịch Tân xã Hương Đình, tục gọi là chợ Cầu. bên hữu có đường đi đến tổng Bái Trời, độ một canh rưỡi, tổng ấy 20 phường có núi vườn rừng mầu mỡ, thóc lúa tốt nhất xứ….Từ Bái Trời mà đi xuống Lễ Môn cho đến mấy xã dưới nữa …qua cầu Hà Thượng trở ra thì đồng điền thuần cát trắng….Từ  Kim Đâu đi về bên Tả, qua phường Trúc Lâm, phường Quân Chùa, chợ Mai Xá, chợ An Định, quanh ra phía sau tổng Bái Trời, qua thôn Hoàng Xá Thượng xã Kinh Môn qua sông Hồi, qua xã Thủy Ba để đến Hồ Xá thì đường thẳng mà gần đó là đường chính đi ra Dịch Trạm. Nhưng đường xã Thủy Ba thì mùa thu nước lụt, lầy lội khó đi. Có một con đường nữa từ chợ Kinh Môn đi về bên tả đến bờ sông xã Bình Xá qua sông Hồi xã Minh Lương là chỗ ba nguồn hợp lại” [6] .

Cũng có một số trường hợp có tên đường, tuy nhiên cũng được gọi theo địa danh và thói quen của người bản địa. Sách Kiến Văn tiểu Lục của Lê Quý Đôn có mô tả con đường có tên là Tốt Động đi từ Hà Tây vào Thanh Hóa như sau: “Tốt động đất bằng phẳng, dân cư trù mật, ở huyện Mỹ Lương là quê của Thám hóa Đặng Ma La đời Trần, có đường lớn rộng 2 trượng là con đường đi vào Thanh hóa của triều đại trước, rất gần. Nay đã bị bỏ hoang nhưng dấu cũ vẫn còn”  [7]

Như vậy trong lịch sử, các vùng miền, đặc biệt là nông thôn Việt Nam việc gắn định vị đường thường gắn địa danh tự nhiên theo ngôn ngữ bản địa, bên cạnh đó thủ phủ các vùng miền đóng ở các vùng núi, hiểm trở, việc vẽ, sử dụng bản đồ hạn chế nhằm đảm bảo an ninh, quốc phòng, nên hướng dẫn đường đi và mô tả đường xá trong lịch sử là khá phức tạp, do các con đường dài và đi qua quá nhiều vùng đất, địa danh khác nhau.

Tuy nhiên ở các khu vực đô thị, trung tâm thì việc mô tả đường nội bộ lại dễ dàng hơn vì hầu hết các con đường đều nối những địa danh nổi tiếng, lưu truyền trong xã hội. Ví dụ như kinh thành Thăng Long từ thời Lý Thái Tổ đã được quy hoạch với những tên địa danh như Hoàng cung, chính điện, điện Long Thiên, núi Nùng, Long Đỗ, sông Tô, sông Nhĩ Hà, sông Kim Ngưu, Hồ Dâm Đàm, Hồ Linh Đàm, Đầm Thịnh Liệt, Hồ Liên Trì, bến Chương Dương, Đền Trấn Vũ, Đền Bạch Mã, Chùa Trấn Quốc, Tháp Báo Thiên …Thời Nguyễn, theo  Đại Nam Dư địa chí ước biên của Cao Xuân Dục có chép có tới 30 địa danh của Thăng Long đã đi vào thơ ca, văn học và là những điểm đến, định vị cho du khách đến Thăng Long mà không cần phải có tên đường cụ thể như: “Nhất trụ thê hà” (Một cột rang chiều); “Thành kỳ quải húc” (Cột cờ nắng sớm); “Khán sơn thử sắc” (Ánh mai núi Khán); “Đông kiều lộng dịch” (Tiếng sao cầu Đông); “Trấn Vũ khao nguyệt” (Trăng khuya Trấn vũ); “La Thành trúc ổ” (Rặng trúc La Thành); “Võng thị hoa điền” (Ruộng hoa chợ võng)…[8]

Sau khi Pháp xâm lược và đặt ách đô hộ toàn Việt Nam thì quá trình đô thị hóa và việc đặt tên đường phố được chính quyền bảo hộ đặc biệt quan tâm. Sau khi tháng 7/1888 Tổng thống Pháp ký sắc lệnh thành lập thành phố Hà Nội và năm 1902 Hà Nội trở thành thủ đô của toàn Liên bang Đông Dương được quy hoạch theo kiểu đô thị phương Tây và đường phố được quy hoạch, đầu tư xây dựng theo các Nghị định của Toàn quyền Đông Dương và Thống sứ Bắc Kỳ.

Người Pháp đặt tên đường ở các thành phố Việt Nam theo mô hình ở chính quốc, ưu tiên gọi địa danh theo phường nghề nổi tiếng từng có tại các đô thị. Cụ thể tại Paris, thành phố này có bề dày lịch sử phát triển các cộng đồng dân cư theo nghề nghiệp và tạo nên những phường nghề tồn tại trăm năm. Khi đặt tên đường phố, chính quyền đã chọn những tên gọi theo những dấu tích này, từ tên đường thì sẽ tra cứu ra nguồn gốc cư dân, nên du khách đến Paris thường thấy những con đường, phố có tên như phố Thợ mộc, phố Lò mì, phố Thợ xây (Sau mở rộng khu vực, họ đặt tiếp tên phố thành phố Thợ mộc 1, phố Thợ mộc 2; phố Lò mì 1, phố Lò mì 2,..). Bên cạnh đó người Pháp cùng thường đặt tên danh nhân cho tên đường phố, cũng như chọn những tên công trình công cộng đặt tên đường phố để dễ tìm, dễ thấy như phố Đài phun nước, phố Tháp đồng hồ, phố Nhà thờ Đức bà, phố Cổng chợ lớn, phố Bãi đua ngựa...

Hà Nội là thành phố được người Pháp đặc biệt quan tâm chia thành 8 đơn vị hành chính cấp khu phố. Các phố cũ vẫn được gọi theo tên cũ, nhưng được ghi bằng tiếng Pháp như Rue de la Soie (phố Hàng Đào), Rue des Pipes (Hàng Điếu)… Phần lớn tên các phố mới được đặt tên của các nhân vật người Pháp có liên quan đến Hà Nội và Việt Nam: như tên các Toàn quyền Đông Dương (Ernest Constan, Paul Bert…), các tướng, sĩ quan Pháp tham gia đánh chiếm Hà Nội (Francis Garnier, Henri Rivière…), các Đốc lý Hà Nội (Parreau, Morel…), cố đạo (Alexandre de Rhodes, Puginier, Landais…), bác sĩ (Pasteur, Calmette…), một số phố dùng chữ Việt mang tên các danh nhân Việt Nam như Trần Hưng Đạo, Lý Thường Kiệt, Lê Quí Đôn… vua quan nhà Nguyễn như Gia Long, Đồng Khánh. [9]

Đối với các con đường quốc lộ hay liên tỉnh, người Pháp đặt tên theo số để dễ nhớ và phân biệt. Trong cuốn Tên làng xã và địa dư các tỉnh Bắc Kỳ của học giả Ngô Vi Liễn có mô tả rất nhiều đường giao thông thời bấy giờ có tên như đường thuộc địa số 1, đường thuộc địa số 2, đường thuộc địa số 3…Bện cạnh đó là đường tầu hỏa do người Pháp xây dựng, đường thủy và rất nhiều đường giao thông liên huyện khác. [10]

Một trong những người có công trong việc đặt tên đường phố kiểu mẫu tại Hà Nội, khu đô thị lớn nhất cả nước là bác sĩ Trần Văn Lai (1894-1975). Khi làm Đốc lý Hà Nội, ông đã thực hiện cuộc cách mạng về tên đường phố bằng việc đổi tên đường phố và các công viên ở Hà Nội, trong đó các tên phố phường xưa của Hà Nội được trả lại tên cũ bằng tiếng Việt, các phố mang tên người Pháp được đổi lại mang tên các danh nhân Việt Nam như Ngô Quyền, Đinh Tiên Hoàng, Lý Thái Tổ… các lãnh tụ khởi nghĩa chống Pháp như Hoàng Hoa Thám, Phan Đình Phùng, Nguyễn Thái Học… các nhà yêu nước như Phan Chu Trinh, Phan Bội Châu… các nhà thơ nổi tiếng: Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Đoàn Thị Điểm… Bác sĩ Trần Văn Lai đã đặt tên cho các phố Hà Nội theo các nguyên tắc: các danh nhân có ảnh hưởng lớn được đặt tên cho các phố lớn như Trần Hưng Đạo, Lý Thường Kiệt; các tên phố có mối quan hệ với nhau được đặt gần nhau như phố Trần Nhật Duật gần Hàm Tử Quan, Hoàng Diệu gần thành Hà Nội… Để tránh trùng lặp với các tên phố của các tỉnh khác, ông đặt tên các danh nhân là Vua theo miếu hiệu như Đinh Tiên Hoàng (không gọi là Đinh Bộ Lĩnh), Lý Thái Tổ (không gọi là Lý Công Uẩn)…[11]
Sau cách mạng Tháng Tám thành công, việc đặt tên đường phố ở các thành phố được chủ tịch Hồ Chí Minh và chính quyền cách mạng lâm thời đặc biệt quan tâm. Bên cạnh việc tuyên truyền, giáo dục khơi dậy lòng yêu nước, tự hào dân tộc, với hàng loạt danh nhân, anh hùng dân tộc, sự kiện chống ngoại xâm trong lịch sử đã được đề xuất đặt tên cho các đường phố, các công trình công cộng thì hàng loạt những anh hùng, liệt sĩ, chiến sĩ cách mạng, những tấm gương lao động, cống hiến, đóng góp cho xây dựng và bảo vệ tổ quốc trong thời hiện đại cũng được xem xét đổi tên, đặt cho các đường phố cũ hoặc đặt cho các tên phố mới.  

Có thể thấy việc đặt tên đường và các công trình công cộng ở nước ta từ sau cách mạng Tháng Tám và thời kỳ hòa bình, thống nhất đất nước là khá đa dạng, tổng tích hợp nhiều cách tiếp cận khoa học và văn hóa, xã hội khác nhau, từ việc tôn trọng, lưu giữ địa danh cổ, tôn trọng văn hóa, ngôn ngữ của cư dân bản địa, cách thức bố trí theo cụm nghề nghiệp (Như trường hợp các phố có tên Hàng ở Hà Nội), danh nhân, anh hùng dân tộc, người có công với đất nước, kỷ niệm sự kiện lịch sử, cách mạng…đây cũng là cách đặt tên đường hiếm gặp trên thế giới với tư duy phát triển tổng hợp, hài hòa, vừa đảm bảo tính cấu trúc trong quy hoạch các khu vực nội thành, vừa dễ nhớ, thuận lợi cho giao thông, liên lạc đồng thời mang tính giáo dục, tuyên truyền cao về truyền thống lịch sử, văn hóa, giá trị dân tộc Việt Nam.

Một số đề xuất về nguyên tắc cho việc xây dựng ngân hàng tên đường phố và công trình công cộng tỉnh Lào Cai.

Lào Cai (tên thời Pháp là Lào Kay) là một tỉnh miền núi thuộc vùng Tây Bắc Bộ, Việt Nam, phía bắc giáp tỉnh Vân Nam, Trung Quốc, phía tây giáp tỉnh Lai Châu, phía đông giáp tỉnh Hà Giang, phía nam giáp tỉnh Yên Bái. Về lịch sử, một số truyền thuyết cho rằng bộ tộc ở Tân Hóa - Lào Cai, là một trong 15 bộ tộc tham gia xây dựng nước Văn Lang từ thời Hùng Vương và bộ tộc Tây Vu có nhiều đóng góp quan trọng trong thời kỳ An Dương Vương. Bên cạnh đó Lào Cai cũng là vùng đất “địa linh, nhân kiệt” có nhiều anh hùng, danh nhân cống hiến trong các lĩnh vực suốt các triều đại phong kiến và thời kỳ đấu tranh cách mạng giải phóng dân tộc, thời kỳ hòa bình xây dựng và bảo vệ tổ quốc. Về văn hóa, Lào Cai là một vùng đất có nhiều danh lam, thắng cảnh, di tích lịch sử, văn hóa lâu đời, nơi sinh sống của nhiều dân tộc với nhiều phong tục, tập quán đặc sắc, nhiều giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể khác nhau.

Ngày nay, Lào Cai được coi là một vùng đất mang tính địa chính trị, kinh tế quan trọng mang tầm chiến lược của cả nước vị trí trung tâm của khu vực trung du, miền núi phía Bắc đồng thời nằm trên hai hành lang kinh tế lớn (Lào Cai - Hà Nội - Hải Phòng - Quảng Ninh và Lào Cai - Hà Nội - Lạng Sơn); là tỉnh biên giới có vị trí quan trọng về địa kinh tế, quân sự, đối ngoại; là “cửa ngõ xung yếu” và “phên dậu của Tổ quốc”.[12]

Với những lợi thế địa lý, điều kiện tự nhiên, văn hóa và những định hướng đúng đắn trong xác định mục tiêu, chiến lược phát triển kinh tế - xã hội, từ một tỉnh nghèo, Lào Cai trở thành tỉnh có tốc độ tăng trưởng kinh tế nhanh trong những năm gần đây. Theo những số liệu thống kê,  Lào Cai đã có sự đổi mới và phát triển mạnh mẽ GRDP bình quân tăng gấp 122 lần trong 30 năm qua (1991 -2021) và ngày càng đạt được nhiều kết quả quan trọng trong phát triển kinh tế -xã hội.[13]

Cùng với quá trình đô thị hóa nhanh chóng, định hướng phát triển đô thị văn minh, hiện đại và bền vững, Tỉnh ủy, Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân tỉnh Lào Cai năm 2021 đã đặc biệt quan tâm chỉ đạo Sở Văn hóa và thể Thao tỉnh Lào Cai nghiên cứu xây dựng dự thảo Ngân hàng tên đường, phố và công trình công cộng tỉnh Lào Cai với mục tiêu được khẳng định rõ: “nhằm mục đích sưu tầm, tập hợp có hệ thống, ngắn gọn, đầy đủ và khoa học về danh mục tên đường, phố và công trình công cộng trên địa bàn tỉnh Lào Cai. Việc sử dụng Ngân hàng tên trong công tác đặt và đổi tên đường phố, công trình công cộng sẽ góp phần thực hiện tốt công tác quản lý đô thị, quản lý hành chính; giúp cho các huyện, thị xã, thành phố trên địa bàn tỉnh có nguồn tư liệu phục vụ công tác đề xuất đặt tên, đổi tên. Đồng thời qua đó góp phần tuyên truyền, giáo dục truyền thống lịch sử, văn hóa; truyền thống yêu nước, lòng tự hào dân tộc cho cán bộ, Đảng viên và nhân dân các dân tộc tỉnh Lào Cai, nhất là đối với thế hệ trẻ”.[14]

Cho đến nay nhóm biên soạn ngân hàng tên đường, phố và công trình công cộng tỉnh Lào Cai đã tổng hợp được 1023 tên phân chia theo mục các nhóm gồm: tên danh nhân (Nhóm A): 445 tên; Tên danh nhân có công với đất nước (Nhóm A1): 391 tên; Tên danh nhân có công với tỉnh Lào Cai (Nhóm A2) : 54 tên; Tên địa danh và sự kiện (Nhóm B): 493 tên; Tên địa danh và sự kiện chung (Nhóm B1): 62 tên;  Tên địa danh và sự kiện trong tỉnh (Nhóm B2): 431 tên; Danh từ có ý nghĩa tiêu biểu về văn hóa xã hội ( Nhóm C): 19 tên; Tên di tích lịch sử văn hóa, danh lam thắng  thắng cảnh  (Nhóm D): 66 tên.

Về cơ bản, nhất trí với nguyên tắc lựa chọn và đề xuất 1023 tên trong dự thảo Ngân hàng ngân hàng tên đường, phố và công trình công cộng tỉnh Lào Cai, tuy nhiên chúng tôi xin góp ý thêm một số ý kiến về nguyên tắc xây dựng Ngân hàng tên đường phố để ban soạn thảo cân nhắc, nghiên cứu thêm.

1. Nguyên tắc đảm bảo cân đối, hài hòa giữa các danh nhân có công với đất nước và tên danh nhân có công với tỉnh, trong đó đảm bảo cân đối hài hòa giữa danh nhân các thời kỳ lịch sử, đảm bảo tinh thần bình đẳng giới, lứa tuổi, người kinh và đồng bào dân tộc...

Trên thực tế việc nghiên cứu, tuyển chọn tên đường, phố, công trình công cộng việc chọn các danh nhân cả nước bao giờ cũng có số lượng lớn, dễ xác định, xác minh các nguồn tư liệu hơn các danh nhân địa phương. Tuy nhiên danh nhân địa phương lại có ý nghĩa đặc biệt quan trọng về giáo dục truyền thống, lịch sử văn hóa, mang bản sắc riêng của vùng đất, con người Lào Cai so với cả nước, cũng như so tên đường phố Lào Cai với tên các đường phố thuộc các tỉnh/ thành khác.
Ngân hàng dự thảo  bước đầu chưa thể hiện sự cân đối về danh nhân cả nước (391 tên) và danh nhân có công với Lào Cai (54 tên). Cần tiếp tục nghiên cứu, khảo cứu, tìm các minh chức lịch sử đề xuất nhiều hơn các danh nhân tỉnh Lào Cai. Trong 54 danh nhân Lào Cai được đề xuất cũng chủ yếu là danh nhân từ chống Pháp đến nay rất ít các danh nhân giai đoạn lịch sử trước (Chỉ có 7 danh nhân được đề xuất gồm: Phạm Thật Duật, Hoàn Văn Thùng, Nguyễn Quang Bích, Hà Chương, Hà Đặc, Vũ Văn Uyên, Phạm Văn Xảo).

Trên thực tế với hàng ngàn năm phát triển là cửa ngõ biên giới với các quốc gia Nam chiếu, Đại lý, các triều đại phong kiến Trung Hoa sau này, vùng đất Lào Cai chắc chắn cũng có không ít danh nhân, anh hùng, sự kiện lịch sử tuy nhiên là vùng đất này khá đặc biệt và bị phân chia, sát nhập đổi tên nhiều lần (từ tên châu Ki Mi, rồi Đan Đường thời Bắc Thuộc đến đạo Lâm Tây, Lâm Tây Nguyên thời Lý, Quy Hóa, Hưng Hóa thời Trần, châu Thủy Vĩ, châu Văn Bàn thời Nguyễn...) nên những ghi chép chính sử về nhân vật lịch sử Lào Cai còn lại khá ít ỏi, gây không ít khó khăn cho công tác khảo cứu, tìm kiếm danh nhân. Chúng tôi xin có một số gợi ý về sự kiện lịch sử và văn hóa để các nhà nghiên cứu tiếp tục nghiên cứu:

• Lào Cai thời Bắc thuộc và Đinh, Lê, Lý là vùng đất biên giới giáp Nam Chiếu và Đại Lý, chắc chắn xảy ra nhiều cuộc tranh chấp lãnh thổ và bảo vệ chủ quyền của Đại Việt.
• Các triều vua Lý có chính sách ngoại giao “nhu viễn”, mềm dẻo với đồng bào dân tộc, thu phục các thủ lĩnh người dân tộc giúp triều đình trung ương cai quản lãnh thổ, biên giới Đại Việt. Có nhiều dòng tộc như họ Hà, họ Nùng, họ Thân được nhà vua gả công chúa và sắc phong quan chức.
• Đại Việt sử ký toàn thư có ghi chép về các sự kiện các vua Lý Thái Tổ, Lý Thái Tông, Lý Thánh Tông có những hoạt động quân sự tại châu Vị Long (Tuyên Quang) và Đạo Lâm Tây (Lào Cai) liên quan đến bảo vệ lãnh thổ.
• Sử cũ cũng có một số ghi chép về đường bộ từ đạo Lâm Tây (Lào Cai) đi kinh thành Thăng Long (khoảng nửa tháng đi đường bộ). Vùng đất Lào Cai cũng được mô tả là vùng đất hiểm trở địa đầu tổ quốc có thể tiến, có thể lui, đường bộ và đường thuỷ đều thông, bảo vệ lẫn nhau. Một nghiên cứu lịch sử cho thấy từ thời nhà Tống, phong kiến phương Bắc 8 lần tấn công nước ta thì có tới 6 lần giặc phương Bắc hành quân qua các ngả dường Lào Cai.
• Trong cuộc kháng chiến chống Nguyên, Mông xâm lược, sau khi hoàng đế nhà Nguyên Hốt Tất Liệt chiếm Đại lý và thực hiện dã tâm xâm chiếm Đại Việt đã cử nhiều do thám, đóng giả thương buôn đến Thủy Vĩ - Quy Hóa làm do thám quân tình, nhân dân Lào Cai đã nhiều lần đấu trí và phá vỡ âm mưu của kẻ thù.
• Vào năm Đinh Tỵ (tháng 10 năm 1257), vua Trần Thái Tông hạ chiếu giao Hưng đạo vương Trần Quốc Tuấn (khí ấy 26 tuổi) ngược sông Thao, cùng đội thuỷ quân lên trấn giữ Thuỷ Vĩ Lào Cai. Trần Quốc Tuấn chủ trương tăng cường xây dựng lực lượng dân binh, xây dựng hệ thống báo hiệu, cảnh giới, xây dựng hỏa đài từ Lào Cai về Yên Bái, Phú Thọ về Thăng Long.  Bên cạnh đó ông chủ trương xây dựng các đội dân binh địa phương thực hiện chiến tranh du kích. Kết quả của việc xây dựng phòng tuyến ở Thủy Vĩ – Quy Hóa là trong kháng chiến chống Nguyên Mông lần thứ nhất, các đội dân binh đã phần nào làm suy giảm lực lượng xâm lược Nguyên Mông. Khi tướng giặc là Ngột Lương Hợp Thái thua trận ở Đông Bộ Đầu rút chạy men theo đường sông Hồng lên biên giới phía Tây Bắc đã liên tiếp bị dân binh Quy Hoá chặn đánh và buộc phải rút chạy về Hà Khẩu.
• Thời kỳ kháng chiến chống quân Minh, Lào Cai cũng từng là một trong 2 chôt chặn quan trọng của Đại Việt, khi tướng Phạm Văn Xảo, Trịnh Khả nhận lệnh của Lê Lợi đã phá tan 5 vạn quân của Mộc Thạnh, làm tiền đề cho thắng lợi toàn cục của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn, đặt nền móng cho việc xây dựng chế độ quân chủ độc lập thời kỳ Lê sơ.
• Thời Lê Trung Hưng cửa quan Bảo Thắng đóng vai trò quan trọng trong giao thương, phát triển kinh tế của Đại Việt.  Một số ghi chép lịch sử cho thấy của quan Bảo Thắng đã thu được rất nhiều tiền thuế quan qua các đời Lê, Tây Sơn, Nguyễn...
• Bên cạnh những tư liệu lịch sử có thể tìm thấy và khảo cứu thêm trong các ghi chép từ các bộ quốc sử chính thống và các tài liệu lịch sử, để có thêm căn cứ lịch sử về các danh nhân, sự kiện tại Lào Cai, chúng ta hoàn toàn có thể tổ chức các cuộc nghiên cứu điền dã tại các di tích lịch sử, khảo cứu các di tích, văn bia, gia phả các dòng họ còn ghi chép lại. Bên cạnh đó có thể tham khảo tìm kiếm, xác minh nhân vật, sự kiện từ các câu chuyên truyền thuyết do các người dân địa phương kể lại.

Khi các dữ liệu lịch sử đã có nhiều hơn và ngân hàng tên danh nhân tăng lên, thì nguyên tắc lựa chọn xây dựng ngân hàng hay xét duyệt đặt tên đường phô cần xem xét lựa chọn theo nguyên tắc đảm bảo sự cân đối, hài hòa giữa các nhóm danh nhân, nhật vật có công theo giới tính, độ tuổi, người Kinh và đồng bào dân tộc thiểu số, người Pháp có công khai phá Lào Cai...

2. Nghiên cứu đề xuất tên địa danh và sự kiện tiêu biểu, nên ghép di tích lịch sử văn hóa, danh lam thắng  thắng cảnh theo cách tiếp cận đa dạng hóa chủ đề, phương pháp tiếp cận, bổ sung và sắp xếp một cách khoa học theo các cấp độ, ý nghĩa, tầm ảnh hưởng của các tên gọi

Trong dự thảo tên địa danh và sự kiện (Nhóm B) gồm 493 tên, trong đó địa danh và sự kiện chung (Nhóm B2) gồm 62 tên, tên địa danh và sự kiện đặc thù của tỉnh tỉnh (Nhóm B2) gồm 431 tên nên ghép với nhóm di tích lịch sử văn hóa, danh lam thắng cảnh (Nhóm D) gồm 66 tên.
Về các tên địa danh và sự kiện chung (B1) ban soạn thảo mới lựa chọn theo nguyên tắc thông thường, chưa mang tính hệ thống có tầm bao quát địa danh và sự kiện cả nước. Về các tên địa danh và sự kiện của tỉnh (B2), ban soạn thảo lựa chọn chủ yếu theo các địa danh cụ thể mà chưa có tính bao quát toàn tỉnh. Về nhóm di tích lịch sử văn hóa, danh lam thắng cảnh (D) có sự trùng lặp ý nghĩa nhóm B.

Một số gợi ý về sự sắp xếp và mở rộng tên địa danh, bao quát các điều kiện tự nhiên, lịch sử, văn hóa văn hóa vật thể, phi vật thể:

• Lào cai là tỉnh có nhiều tên lịch sử cổ xưa, lưu giữ những dấu ấn của vùng đất địa linh, nhân kiệt, thuận lợi cho việc lựa chọn bổ sung vào ngân hàng tên đường phố và công trình công cộng như: Tân Hóa, Tây Vu, Vĩ Kim, Ki Mi Đan Đường, Cam Đường, Lâm Tây, Nam Điền, Thủy Vĩ, Bảo Thắng, Quy Hóa, Hưng Hóa, Hương Sơn, Lạc Sơn...
• Một số địa danh còn đến thời kỳ hiện đại có thể xem xét gắn tên đường phố theo nguyên tắc đồng nhất địa danh và tên đường như Cốc Lếu, Nậm Thị... 
• Một số địa danh gắn với phát triển kinh tế Lào Cai là nơi giao thương, khai khoáng, tên các khu mỏ cũng cần được quan tâm thêm (ví dụ như làng Mô, Cam Đường, mỏ Cóc...)
• Một số địa danh gắn với tôn giáo Lào Cai đặc biệt là đền, phủ, đình, chùa, miếu mạo...Ngay từ thời Lý khi Tam giáo đồng nguyên, Lào Cai đã là trung tâm phát triển Đạo Mẫu với nhiều địa danh, nhân vật và tín ngưỡng vô cùng phong phú
• Một số địa danh nổi tiếng của Lào Cai mà khách du lịch đến cũng có thể xem xét đưa vào ngân hàng (như Sa Pa, Phan xi Păng, Cát Cát, Mường Hoa, Bắc Hà, Sim A Kai, Mường Khương, Lèng Hồ, Bạch Mộc Lương Tử, Ô Quy Hồ... )
• Một số tên loài hoa, thực vật, động vật mang tính đặc trưng vẻ đẹp của Lào Cai. Lào Ca có 115 loại thực vật và 45 loài động vật nằm trong sách đỏ Việt Nam…[15] Công tác Bảo tồn đa dạng sinh học của Lào Cai hiện nay cũng cần nêu gương, tuyên truyền cho nhân dân địa phương và du khách đến Lào Cai trong thời gian tới.
• Lào Cai là vùng đất có 25 dân tộc cùng sinh sống[16] nên ít nhiều có sự đa dạng về phong tục tập quán, tín ngưỡng, sinh hoạt của các cộng đồng. Việc nghiên cứu, xem xét đưa một số phong tục tập quá tiêu biểu và đặc sắc vào dự thảo không chỉ giúp tuyên truyền cho nhân dân địa phương tự hào, bảo vệ di sản văn hóa mà còn khuyến khích du khách khám phá các điểm đến hấp dẫn ở Lào Cai, phục vụ phát triển du lịch.

Việc xây dựng nhóm B và D trong danh mục Ngân hàng cần có sự đưa ra tiêu chí cụ thể và phân loại một các rõ ràng theo đối tượng, lĩnh vực và khu vực trên nguyên tắc hài hòa và đa dạng hóa, để thuận lợi cho việc lựa chọn đặt tên đường phố và công trình công cộng.

3. Nghiên cứu đề xuất tên danh từ có ý nghĩa tiêu biểu về văn hóa xã hội cần dựa trên nguyên tắc vừa kỷ niệm các sự kiện Lào Cai trong quá khứ vừa thể hiện khát vọng phát triển của Lào Cai trong tình hình mới

Trong dự thảo, danh từ có ý nghĩa tiêu biểu về văn hóa xã hội ( Nhóm C) được đề xuất 19 tên bao quát những danh từ hay, ý nghĩa xã hội lớn tuy nhiên cũng chưa có tiêu chí phân loại cụ thể nên việc sắp xếp còn lộn xộn.
Nên tổ chức, sắp xếp lại theo logic các phần trên gồm các nhóm danh từ có ý nghĩa tiêu biểu về văn hóa xã hội nói chung (Nhóm C1) và  danh từ có ý nghĩa tiêu biểu về văn hóa xã hội của tỉnh Lào Cai (Nhóm C2). Ngoài ra là sự phân loại theo nhóm vấn đề, thời gian thể hiện mong muốn, khát vọng phần đấu của người Lào Cai qua các thời kỳ lịch sử. Những danh từ khá phù hợp và có ý nghĩa với Lào Cai trên con đường phát triển cần cân nhắc thêm như: Đổi mới, Phát triển, Sáng Tạo, Dân tộc, Đoàn kết, Hội Nhập...

 4. Nghiên cứu, ưu tiên tuyển chọn và đặt những tên hay, đẹp, mang bản sắc riêng đặt cho đường phố và công trình công cộng Lào Cai

Trong dự thảo, chưa nói đến các tiêu chí ưu tiên trong xây dựng Ngân hàng tên đường phố và công trình công cộng. Thực tế cho thấy dù ở đâu, bất kỳ thành phố nào, một tên đường hay, đẹp không chỏ mang ý nghĩa kỷ niệm, giáo dục về vùng đất, con người mà còn trở thành cảm hứng sáng tạo văn học nghệ thuật cho giới văn nghệ sĩ. Chẳng thế mà những tên đường đã đi vào thi ca, âm nhạc mang đến nhiều cảm xúc cho công chúng. Trong bài hát nối tiếng Người Hà Nội của Nguyễn Đình Thi đã nêu tên không ít địa danh Hà Nội: Hồ Tây, Hồ Gươm, Hồng Hà, Thăng Long, Đông Đô, Hà Nội, Sông Hồng, Ô Chợ Dửa, Ô Cầu Dền, Đồng Xuân, Hàng Đào, Hàng Đường, Hàng Bạc, Hàng Gai...Bài Hát Hà Nội Niềm tin và Hy vọng của Phan Nhân cũng nhắc đến hàng loạt địa danh: Hồ Gươm, Năm của Ô, Đông Đô, Thăng Long, Trường Sơn, Cửu Long...Bài hát Hà Nội mùa này vắng những cơn mưa của Trương Quý Hải chỉ nhắc tới đường Cổ Ngư mà ở đó trong một tiết trời se lạnh bên Hồ Tây thủ đô Hà Nội, gió mùa Đông Bắc về, tâm trạng con người hoài cổ như hòa quyện dấu xưa của một kinh thành Thăng Long trầm mặc, cổ kính đã như nói lên tất cả về một nền văn hóa Thăng Long vừa mang bản sắc, cá tính riêng biệt vừa có sức hút văn hóa mạnh mẽ đối với các vùng miền cả nước.

Việc lựa chọn các địa danh đặt tên đường phố, công trình công cộng ở Lào Cai cũng cần tham khảo thêm cách tiếp cận ưu tiên xây dựng các mỹ từ có giá trị, ý nghĩa từ theo cách tiếp cận trên để tạo ra nguồn cảm hứng, sức hút trong sáng tạo nghệ thuật của văn nghệ sĩ tỉnh Lào Cai và cả nước.

Danh mục Tài liệu tham khảo

1. Cao Xuân Dục , Đại Nam Dư địa chí ức biên, NXB Văn học, 2002
2. Lê Quý Đôn, Phủ biên tạp lục, NXB KHXH, 1977
3. Lê Văn Hưu, Đại Việt sử ký toàn thư, NXB Văn hóa Thông tin, 2003
4. Ngô Vi Liễn, Tên làng xã và địa dư các tỉnh Bắc Kỳ, NXB Văn hóa Thông tin, 1999
5. Sở Văn hóa và thể thao tỉnh Lào Cai, Tờ trình ề việc đề nghị ban hành Quyết định Ban hành Ngân hàng tên đường, phố và công trình công cộng tỉnh Lào Cai, tháng 10/2022
6. https://laodong.vn/lao-dong-cuoi-tuan/dat-ten-duong-danh-so-nha-moi-nuoc-moi-thoi-moi-khac
7. https://chinese.com.vn/ten-duong-pho-ben-trung-quoc-pho-bien-nhat.html
https://danviet.vn/cac-quy-tac-dat-ten-duong-pho-doc-nhat-vo-nhi-tren-the-gioi-7777624928.htm
8. https://tuoitre.vn/ten-duong-sang-tao-20191129234126964.htm
9. https://hcmussh.edu.vn/news/item/4580
https://baochinhphu.vn/lao-cai-tich-cuc-xay-dung-va-phat-trien-kinh-te-nhanh-ben-vung-102221006160918707.htm
10. https://cafef.vn/mot-tinh-ngheo-co-grdp-binh-quan-tang-gap-122-lan-sau-30-nam
11. https://baotainguyenmoitruong.vn/lao-cai-co-115-loai-thuc-vat-va-45-loai-dong-vat-hoang-da-nam-trong-sach-do-293258.html
12. http://www.cema.gov.vn/tin-tuc/tin-tuc-su-kien/kinh-te-xa-hoi/vung-dan-toc-thieu-so-tinh-lao-cai-truoc-co-hoi-phat-trien-

 

---

[1] https://laodong.vn/lao-dong-cuoi-tuan/dat-ten-duong-danh-so-nha-moi-nuoc-moi-thoi-moi-khac

[2] https://chinese.com.vn/ten-duong-pho-ben-trung-quoc-pho-bien-nhat.html

[3] https://danviet.vn/cac-quy-tac-dat-ten-duong-pho-doc-nhat-vo-nhi-tren-the-gioi-7777624928.htm

[4] https://tuoitre.vn/ten-duong-sang-tao-20191129234126964.htm

[5] Cao Xuân Dục , Đại Nam Dư địa chí ức biên, NXB Văn học, 2002, trang 36

[6] Lê Quý Đôn, Phủ biên tạp lục, NXB KHXH, 1977, trang 197

[7] Cao Xuân Dục, sdd, trang 38

[8] Cao Xuân Dục, sđd, trang 330

[9] https://hcmussh.edu.vn/news/item/4580

[10] Ngô Vi Liễn, Tên làng xã và địa dư các tỉnh Bắc Kỳ, NXB Văn hóa Thông tin, 1999

[11] https://hcmussh.edu.vn/news/item/4580

[12] https://baochinhphu.vn/lao-cai-tich-cuc-xay-dung-va-phat-trien-kinh-te-nhanh-ben-vung-102221006160918707.htm

[13] https://cafef.vn/mot-tinh-ngheo-co-grdp-binh-quan-tang-gap-122-lan-sau-30-nam

[14] Tờ trình của Sở Văn hóa và thể thao tỉnh Lào Cai về việc đề nghị ban hành Quyết định Ban hành Ngân hàng tên đường, phố và công trình công cộng tỉnh Lào Cai, tháng 10/2022

[15] https://baotainguyenmoitruong.vn/lao-cai-co-115-loai-thuc-vat-va-45-loai-dong-vat-hoang-da-nam-trong-sach-do-293258.html

[16] http://www.cema.gov.vn/tin-tuc/tin-tuc-su-kien/kinh-te-xa-hoi/vung-dan-toc-thieu-so-tinh-lao-cai-truoc-co-hoi-phat-trien-

Theo doithoaiphattrien.vn