CẢI TẠO, KHÔI PHỤC CÁC DÒNG SÔNG CỔ VÀ CHẤN HƯNG TINH THẦN PHỐ HIẾN XƯA VỚI HƯNG YÊN NAY
Đăng lúc: 2025-02-13 09:00:00
|
Bởi: admin
|
Lượt xem: 1709
|
Chuyên mục: Tinh hoa nghề Việt
Người xưa có câu “Ngựa phương Bắc, Thuyền phương Nam” ý muốn nói nước Việt Nam chúng ta từ lâu đã là một vùng đất lịch sử nổi tiếng gắn liền với những đặc điểm kinh tế xã hội của vùng văn hóa sông nước. Ở khu vực châu thổ Sông Hồng, Hưng Yên nằm trong số những địa danh phát triển sôi động bậc nhất của vùng văn hóa sông nước này. Câu nói “Thứ nhất kinh kỳ, thứ nhì phố Hiến”, đã khái quát đầy đủ vị trí, vai trò quan trọng của Hưng Yên đối với sự phát triển nói trên.
Trong bối cảnh quan trọng của sự phát triển Hưng Yên ngày nay, chúng ta không thể không nghĩ đến việc nghiên cứu trở lại những cội nguồn văn hóa đã làm nên một Hưng Yên - Phố Hiến vang danh một thời, tìm ra những bài học lịch sử cho việc định hướng tương lai cho vùng đất kỳ diệu này.
Trong bài viết này, chúng tôi xin phép được nêu lên một số ý tưởng bước đầu có liên quan đến việc nghiên cứu phục hồi, cải tạo, nâng cấp các dòng sông cổ, hy vọng có thể tìm thấy những luận cứ khoa học hướng tới một dự án chấn hưng văn hóa, đưa văn hóa du lịch Hưng Yên ngày nay phát triển xứng tầm với tầm vóc truyền thống lâu đời của Hưng Yên - Phố Hiến xưa.
1. Các dòng sông cổ với tính cách là cội nguồn văn hóa cơ bản cho sự phát triển của Hưng Yên-Phố Hiến xưa
Đặc trưng cơ bản tạo thành bản sắc văn hóa của vùng Hưng Yên - Phố Hiến chính là cuộc sống kinh tế - xã hội gắn liền phù sa và mạch nguồn của các dòng sông. Phố Hiến ngày xưa nằm kề bên bờ sông Hồng, giữa tâm điểm giao kết đường thủy quan trọng nhất của một loạt các dòng sông nổi tiếng xứ Bắc.
Về mặt địa lý, các nhà khoa học đã chia vùng châu thổ Sông Hồng thành ba vùng tương ứng với dòng chảy của các sông như: Thượng châu thổ bắt đầu với các triền sông từ Việt Trì; Trung châu thổ với đỉnh là Cổ Loa - Hà Nội và Hạ châu thổ với đỉnh là Hưng Yên - Phố Hiến. Trong lịch sử, giống như những mạch máu trong cơ thể, các nhánh sông từ những đỉnh này tỏa rộng ra toàn bộ vùng đồng bằng, tạo thành các mạch nguồn giao lưu kinh tế và văn hóa.
Tỉnh Hưng Yên có ba mặt đều liền sông. Phía tây có sông Hồng, phía nam có sông Luộc, phía đông là sông Cửu An. Bên cạnh đó là sông Đuống, chảy qua địa phận Hải Dương, sát tỉnh Hưng Yên ở phía đông và đông bắc. Ngoài ra phải kể đến hệ thống các sông nội đồng như Kim Sơn, Điện Biên, Tây Kẻ Sặt được cải tạo trong hệ thống thủy nông Bắc - Hưng - Hải.
Sông Hồng khởi phát từ Trung Quốc, có chiều dài là 1.183 km. Đoạn chảy qua Hưng Yên ở phía bắc của tỉnh còn được gọi là sông Thiên Mạc, chảy vào Kim Động và thị xã Hưng Yên gọi là sông Đằng Giang, dài khoảng 57 km, tạo thành ranh giới tự nhiên ở mặt phía Tây của tỉnh. Con sông có nguồn tài nguyên phong phú mà lại hung dữ này luôn uốn khúc quanh co, bao trùm lên những vùng đất phì nhiêu, đôi bờ vừa sói lở lại vừa bồi tụ phù sa.
Sông Luộc mà có nơi còn được gọi hoa mỹ là sông Phổ Đà hay Đà Lỗ được phân lưu từ sông Hồng rồi nối dòng với sông Thái Bình, đoạn chảy qua Hưng Yên có chiều dài 26 km, thành giới hạn địa giới phía nam của tỉnh. Sông Luộc được xem như con sông thuần chất văn hóa, làng mạc và phong cách con người Hưng Yên.
Sông Cửu An còn được gọi là sông Cửu Yên, sông Si, Ba Đông, Bằng Ngang vốn là một nhánh của sông Hồng trôi về phía đông đến ngã ba Tòng Hóa - Phù Cừ. Sông dài khoảng 23,5 km, được nạo vét, cải tạo và vẫn được xem như một nhánh chính của hệ thống thủy nông Bắc - Hưng - Hải, tiêu nước và cung cấp nước chủ yếu cho vùng Khoái Châu, Kim Động.
Kẻ Sặt là dòng sông chảy ở phía đông của tỉnh, có chiều dài trên 20 km, từ Thịnh Vạn (Mỹ Hào) đến Tòng Hóa (Phù Cừ). Sông chảy song song với sông Hồng, tạo cho tỉnh Hưng Yên cả ba mặt đều là sông nối giữa sông Sinh (Hải Dương) vào khúc cuối của sông Cửu An. Sông cũng thuộc hệ thống Bắc Hưng Hải, cấp và tiêu nước cho cả Hưng Yên và Hải Dương.
Hưng Yên còn có một số kênh, rạch được đào từ thế kỷ XIX như: Kênh Đáy: đào từ năm 1820 đến 1827, dài 40 km, nối từ sông Đáy đến sông Luộc. Kênh đào kết nối từ sông Luộc ra sông Tiên Hưng năm 1828, dài 15 km. Kênh Tả Ngạn: đào năm 1830, dài 25 km, kết nối từ sông Luộc tới sông Đáy. Kênh Hữu Ngạn: đào năm 1836, dài 20 km, kết nối từ sông Luộc đến sông Cửu An. Kênh Chợ Gà: đào năm 1837, dài 10 km, nối từ sông Cửu An ra sông Luộc…
Các sông luôn chảy xuôi dòng, nhưng cũng có những đoạn lại chảy theo chiều ngang, thậm chí có đoạn chảy như ngược chiều, uốn lượn và ken dày quanh những cánh đồng lúa, hoa mầu phi nhiêu, làng mạc trù phú để rồi như một quy tắc tự nhiên, đều nhập vào các dòng sông chính và đổ cả về hướng biển Đông. Chính các dòng sông đã tạo nên bản sắc, lối sống và tổ chức sinh hoạt của các làng cổ Hưng Yên.
Với trung tâm là Hưng Yên - Phố Hiến, thông qua các huyết mạch giao thông đường thủy, người ta có thể liên thông với toàn bộ các vùng miền châu thổ Sông Hồng, sông Thái Bình, các trấn Sơn Nam, Hải Dương, các lộ Hải Đông, An Quảng.
Phố Hiến cách kinh thành Thăng Long không xa, thông qua đường thủy của các con sông Đáy, Sông Hồng, người ta có thể trung chuyển hàng hóa của Thăng Long bách nghệ tới cộng đồng bốn phương.
Phố Hiến cũng là cửa ngõ án ngữ mọi tuyến giao thương đường sông từ vùng biển đi vào Bắc Bộ để gắn kết thành đô thị sầm uất trong đó có kinh thành Thăng Long. Sách vở còn ghi lại, vào Thế kỷ XVII-XVIII, Vua Lê, Chúa Trịnh cùng với nhiều quan lại và các giai nhân tài tử đã không ít lần đi du hành đường thủy tới phố Hiến vui chơi mua sắm, thưởng ngoạn không khí văn hóa của bốn phương đô hội.
Giao thương đường sông, cũng là phương tiện tiếp biến, giao lưu văn hóa, nối liền Phố Hiến, các làng mạc trù phú và đậm đà bản sắc với các thị trường và vùng đất xa xôi. Trong giai đoạn hưng thịnh của mình, các thương nhân người Hoa ở Xích Đằng đã gây dựng các cơ sở buôn bán tại đây rồi mở rộng những mối liên hệ với các cảng như Hội Triều ở Thanh Hoá, Càn Hải và Hội Thống ở Nghệ An. Phố Hiến cũng được kết nối trực tiếp với các tuyến giao thương quốc tế qua biển Đông, như Nhật Bản, Trung Quốc, các nước Đông Nam Á, cũng như với nhiều nước phương Tây như Hà Lan, Anh, Pháp,Ý, Bồ Đào Nha...
Vào thế kỷ XVII - XVIII, cùng với Hội An ở Đàng Trong, Phố Hiến không chỉ là trung tâm thương mại lớn, buôn bán sầm uất mà còn là một địa điểm văn hóa, du ngoạn nổi tiếng ở Đàng Ngoài, tập trung nhộn nhịp những tao nhân mặc khách, không chỉ để buôn bán mà còn để giao lưu, trao đổi văn hóa, thăm viếng các danh lam thắng cảnh, đền chùa miếu mạo, các di tích lịch sử. Người Phố Hiến xưa có thể được xem là những thế hệ sơ khai đầu tiên tiếp cận với cái mà ngày nay chúng ta gọi là dịch vụ du lịch.
Là một trong những chiếc nôi của người Việt cổ, cùng với bề dày lịch sử hàng nghìn năm của văn minh Việt Nam, Hưng Yên vừa mang dấu ấn sâu sắc của văn hóa Việt truyền thống, vừa có những đăc trưng văn hóa riêng tạo nên một Phố Hiến từng là thương cảng nức tiếng “Đàng Ngoài” và Làng Nôm nổi danh văn hiến Hưng Yên.
Hưng Yên hiện nay có tới 1.802 di tích lịch sử, trong đó có 175 di tích được xếp hạng quốc gia. Bên cạnh đó, Hưng Yên cũng có nhiều lễ hội truyền thống phản ánh đậm đà những nét văn hóa Hưng Yên và phong tục tập quán của nền văn minh sông Hồng, là tiềm năng vô giá để phát triển du lịch.
Các di tích lịch sử văn hóa và tâm linh nói trên là muôn hình muôn vẻ tùy theo những đặc trưng của thế đất, nguồn nước cũng như văn hóa lâu đời của mỗi vùng làng và ít nhiều đều nằm bên các dòng sông hoặc gắn với các triền sông. Việc nghiên cứu bảo tồn và phát triển các di tích này trước những đòi hỏi của công cuộc xây dựng và phát triển Hưng Yên đang là một nhu cầu lớn đối các chiến lược phát triển của vùng đất lịch sử này.
2. Nghiên cứu phục hồi cải tạo và nâng cấp các dòng sông cổ là nền tảng phát triển văn hóa quan trọng trong chiến lược phát triển của Hưng Yên
Khi bàn đến vị thế và vai trò của các dòng sông, chúng tôi muốn nhắc lại tư tưởng quan trọng mà gần đây tổ chức UNESCO đã đặt ra, trong đó khẳng định rằng “dòng sông là nguồn sống, biển cả là sinh mạng của tất cả các quốc gia và chúng ta phải biết chủ động giữ gìn nó để có thể đối mặt với 3 thách thức của thời đại là dịch bệnh, biến đổi khí hậu và xung đột vũ trang”. Đồng thời cũng theo UNESCO, cái mà con người tạo ra được chính là ưu thế và sức mạnh của chính thời đại công nghệ số. Nó sẽ giúp con người vượt qua mọi thử thách để hướng tới tương lai.
Những nhận định trên của tổ chức UNESCO cần phải được xem như là những định hướng quan trọng cho việc hoạch định các chiến lược phát triển cơ bản cho Hưng Yên, vốn là một vùng văn hóa có lịch sử gắn bó đặc biệt với các dòng sông, có bề dày của những di sản trong kinh nghiệm tổ chức quản lý hài hòa các mối quan hệ xã hội, cộng với tài năng, trí tuệ của con người nơi đây.
Với tinh thần trên, rõ ràng, việc nghiên cứu vị thế, vai trò của các dòng sông cổ đối với sự phát triển của mảnh đất Hưng Yên trong lịch sử, đặc biệt là văn hóa của làng cổ với các khuôn mẫu văn hóa làng kiểu như “Làng Nôm”… cần phải được đặt ra một cách nghiêm túc và có chiến lược thực hiện cụ thể.
Để thực hiện điều đó, chúng ta phải có kế hoạch nghiên cứu toàn diện về các dòng sông, nhất là những dòng sông cổ ở Hưng Yên, vai trò to lớn của nó đối với kinh tế, xã hội, các cộng đồng làng xã cùng con người Hưng Yên.
Chúng ta cũng cần phải nghiên cứu để hiểu rõ hơn những đặc trưng cơ bản của khí hậu đất đai mạch nguồn đã tạo nên dòng sông, những nguyên tắc tự nhiên đã tạo nên các dòng chảy, sự biến đổi của các dòng sông dưới tác động của thiên nhiên, xã hội và con người dưới những sự vận động của lịch sử. Trên cơ sở đó có kế hoạch giữ gìn, bảo vệ dòng sông, vận dụng sức mạnh của dòng sông phục vụ cho cuộc sống của xã hội và con người.
Chúng ta cũng nghiên cứu tác động của các dòng sông tới những hoạt động của con người, lối sống, lao động, nhân cách và đặc biệt là di sản văn hóa vật thể và phi vật thể có liên quan tới các dòng sông trong suốt quá trình lịch sử. Nghiên cứu kinh nghiệm của các thế hệ đi trước trong cách thức sống chung với các dòng sông vừa tôn trọng bảo vệ, không xâm hại, vừa khai thác thế mạnh của nó phục vụ cho cuộc sống của các cộng đồng dân cư Hưng Yên.
Chúng ta cùng cần phải có các nghiên cứu đánh giá đúng đắn hơn về nguyên nhân và bài học về những sự hưng thịnh và suy thoái của Phố Hiến sầm uất khi xưa dưới góc độ lịch sử và văn hóa để rút ra những luận cứ khoa học cùng với những kinh nghiệm cho việc hoàn thiện một chiến lược phát triển Hưng Yên ngày nay. Về điều này, nhiều nhà khoa học đã nêu ra những giả thuyết và nhận định có liên quan đến sự bồi lở của dòng sông, gắn liền với việc bến cảng Phố Hiến ngày càng bị dời xa dòng chảy của sông Hồng, khiến năm 1726, chính quyền Lê - Trịnh đã buộc phải chuyển dời trấn Sơn Nam sang bên hữu ngạn sông Hồng thuộc huyện Duy Tiên. Điều đó làm cho đến năm 1741, trấn Sơn Nam được tách thành Sơn Nam thượng và Sơn Nam hạ, trọng tâm chính trị đã chuyển xuống dưới Vị Hoàng, Nam Định.
Theo chúng tôi giả thuyết đổ lỗi cho sự bồi lở tự nhiên của dòng sông đối với sự suy thoái của đô thị Phố Hiến nói trên là chưa hoàn toàn thuyết phục. Bởi vậy, về phương diện này chúng ta cũng cần có những nghiên cứu và phân tích sâu sắc hơn nữa. Chúng ta cần phải làm rõ hơn về cội nguồn lịch sử những sự dịch chuyển khó khăn nhưng khá mạnh mẽ của Phố Hiến từ một thị tứ nhỏ bé ban đầu trở thành một đô thị lớn, thương nghiệp ngày càng phát triển và là hoạt động kinh tế mũi nhọn chủ yếu tại đây vào thế kỷ XVII như thế nào. Cần đánh giá đúng vai trò của nhận thức, sự tác động của nhân tố kinh tế chính trị dẫn tới sự chuyển dịch trọng tâm từ những yếu tố kinh tế nội sinh sang những yếu tố kinh tế ngoại sinh đã tạo ra nguồn lực mới cho sự phát triển của Phố Hiến thời kỳ đó ra sao.
Chúng ta cũng cần nghiên cứu về quá trình suy thoái của Phố Hiến suốt hai thế kỷ sau đó để cuối cùng trở thành một tỉnh lỵ Hưng Yên được đặt tên dưới Triều Nguyễn, một triều đại mà luôn thực hiện chính sách “bế quan tỏa cảng” và “trọng nông ức thương”... Có lẽ biểu hiện rõ nhất của sự suy thoái của Phố Hiến là sự sa sút trong các hoạt động buôn bán với nước ngoài, đỉnh điểm là sự đóng cửa của các thương điếm phương Tây ở Phố Hiến và Kẻ Chợ, các tàu buôn phương Tây qua lại cứ thưa thớt dần cho đến khi Phố Hiến vắng hẳn các khách buôn nước ngoài. Sự mất đi về vai trò kinh tế đô thị cũng làm mất đi vai trò chính trị và văn hóa. Điều này đã khiến cho thi hào Nguyễn Du một lần qua sông Luộc đã buồn bã thốt lên:
Trong bài viết này, chúng tôi xin phép được nêu lên một số ý tưởng bước đầu có liên quan đến việc nghiên cứu phục hồi, cải tạo, nâng cấp các dòng sông cổ, hy vọng có thể tìm thấy những luận cứ khoa học hướng tới một dự án chấn hưng văn hóa, đưa văn hóa du lịch Hưng Yên ngày nay phát triển xứng tầm với tầm vóc truyền thống lâu đời của Hưng Yên - Phố Hiến xưa.
1. Các dòng sông cổ với tính cách là cội nguồn văn hóa cơ bản cho sự phát triển của Hưng Yên-Phố Hiến xưa
Đặc trưng cơ bản tạo thành bản sắc văn hóa của vùng Hưng Yên - Phố Hiến chính là cuộc sống kinh tế - xã hội gắn liền phù sa và mạch nguồn của các dòng sông. Phố Hiến ngày xưa nằm kề bên bờ sông Hồng, giữa tâm điểm giao kết đường thủy quan trọng nhất của một loạt các dòng sông nổi tiếng xứ Bắc.
Về mặt địa lý, các nhà khoa học đã chia vùng châu thổ Sông Hồng thành ba vùng tương ứng với dòng chảy của các sông như: Thượng châu thổ bắt đầu với các triền sông từ Việt Trì; Trung châu thổ với đỉnh là Cổ Loa - Hà Nội và Hạ châu thổ với đỉnh là Hưng Yên - Phố Hiến. Trong lịch sử, giống như những mạch máu trong cơ thể, các nhánh sông từ những đỉnh này tỏa rộng ra toàn bộ vùng đồng bằng, tạo thành các mạch nguồn giao lưu kinh tế và văn hóa.
Tỉnh Hưng Yên có ba mặt đều liền sông. Phía tây có sông Hồng, phía nam có sông Luộc, phía đông là sông Cửu An. Bên cạnh đó là sông Đuống, chảy qua địa phận Hải Dương, sát tỉnh Hưng Yên ở phía đông và đông bắc. Ngoài ra phải kể đến hệ thống các sông nội đồng như Kim Sơn, Điện Biên, Tây Kẻ Sặt được cải tạo trong hệ thống thủy nông Bắc - Hưng - Hải.
Sông Hồng khởi phát từ Trung Quốc, có chiều dài là 1.183 km. Đoạn chảy qua Hưng Yên ở phía bắc của tỉnh còn được gọi là sông Thiên Mạc, chảy vào Kim Động và thị xã Hưng Yên gọi là sông Đằng Giang, dài khoảng 57 km, tạo thành ranh giới tự nhiên ở mặt phía Tây của tỉnh. Con sông có nguồn tài nguyên phong phú mà lại hung dữ này luôn uốn khúc quanh co, bao trùm lên những vùng đất phì nhiêu, đôi bờ vừa sói lở lại vừa bồi tụ phù sa.
Sông Luộc mà có nơi còn được gọi hoa mỹ là sông Phổ Đà hay Đà Lỗ được phân lưu từ sông Hồng rồi nối dòng với sông Thái Bình, đoạn chảy qua Hưng Yên có chiều dài 26 km, thành giới hạn địa giới phía nam của tỉnh. Sông Luộc được xem như con sông thuần chất văn hóa, làng mạc và phong cách con người Hưng Yên.
Sông Cửu An còn được gọi là sông Cửu Yên, sông Si, Ba Đông, Bằng Ngang vốn là một nhánh của sông Hồng trôi về phía đông đến ngã ba Tòng Hóa - Phù Cừ. Sông dài khoảng 23,5 km, được nạo vét, cải tạo và vẫn được xem như một nhánh chính của hệ thống thủy nông Bắc - Hưng - Hải, tiêu nước và cung cấp nước chủ yếu cho vùng Khoái Châu, Kim Động.
Kẻ Sặt là dòng sông chảy ở phía đông của tỉnh, có chiều dài trên 20 km, từ Thịnh Vạn (Mỹ Hào) đến Tòng Hóa (Phù Cừ). Sông chảy song song với sông Hồng, tạo cho tỉnh Hưng Yên cả ba mặt đều là sông nối giữa sông Sinh (Hải Dương) vào khúc cuối của sông Cửu An. Sông cũng thuộc hệ thống Bắc Hưng Hải, cấp và tiêu nước cho cả Hưng Yên và Hải Dương.
Hưng Yên còn có một số kênh, rạch được đào từ thế kỷ XIX như: Kênh Đáy: đào từ năm 1820 đến 1827, dài 40 km, nối từ sông Đáy đến sông Luộc. Kênh đào kết nối từ sông Luộc ra sông Tiên Hưng năm 1828, dài 15 km. Kênh Tả Ngạn: đào năm 1830, dài 25 km, kết nối từ sông Luộc tới sông Đáy. Kênh Hữu Ngạn: đào năm 1836, dài 20 km, kết nối từ sông Luộc đến sông Cửu An. Kênh Chợ Gà: đào năm 1837, dài 10 km, nối từ sông Cửu An ra sông Luộc…
Các sông luôn chảy xuôi dòng, nhưng cũng có những đoạn lại chảy theo chiều ngang, thậm chí có đoạn chảy như ngược chiều, uốn lượn và ken dày quanh những cánh đồng lúa, hoa mầu phi nhiêu, làng mạc trù phú để rồi như một quy tắc tự nhiên, đều nhập vào các dòng sông chính và đổ cả về hướng biển Đông. Chính các dòng sông đã tạo nên bản sắc, lối sống và tổ chức sinh hoạt của các làng cổ Hưng Yên.
Với trung tâm là Hưng Yên - Phố Hiến, thông qua các huyết mạch giao thông đường thủy, người ta có thể liên thông với toàn bộ các vùng miền châu thổ Sông Hồng, sông Thái Bình, các trấn Sơn Nam, Hải Dương, các lộ Hải Đông, An Quảng.
Phố Hiến cách kinh thành Thăng Long không xa, thông qua đường thủy của các con sông Đáy, Sông Hồng, người ta có thể trung chuyển hàng hóa của Thăng Long bách nghệ tới cộng đồng bốn phương.
Phố Hiến cũng là cửa ngõ án ngữ mọi tuyến giao thương đường sông từ vùng biển đi vào Bắc Bộ để gắn kết thành đô thị sầm uất trong đó có kinh thành Thăng Long. Sách vở còn ghi lại, vào Thế kỷ XVII-XVIII, Vua Lê, Chúa Trịnh cùng với nhiều quan lại và các giai nhân tài tử đã không ít lần đi du hành đường thủy tới phố Hiến vui chơi mua sắm, thưởng ngoạn không khí văn hóa của bốn phương đô hội.
Giao thương đường sông, cũng là phương tiện tiếp biến, giao lưu văn hóa, nối liền Phố Hiến, các làng mạc trù phú và đậm đà bản sắc với các thị trường và vùng đất xa xôi. Trong giai đoạn hưng thịnh của mình, các thương nhân người Hoa ở Xích Đằng đã gây dựng các cơ sở buôn bán tại đây rồi mở rộng những mối liên hệ với các cảng như Hội Triều ở Thanh Hoá, Càn Hải và Hội Thống ở Nghệ An. Phố Hiến cũng được kết nối trực tiếp với các tuyến giao thương quốc tế qua biển Đông, như Nhật Bản, Trung Quốc, các nước Đông Nam Á, cũng như với nhiều nước phương Tây như Hà Lan, Anh, Pháp,Ý, Bồ Đào Nha...
Vào thế kỷ XVII - XVIII, cùng với Hội An ở Đàng Trong, Phố Hiến không chỉ là trung tâm thương mại lớn, buôn bán sầm uất mà còn là một địa điểm văn hóa, du ngoạn nổi tiếng ở Đàng Ngoài, tập trung nhộn nhịp những tao nhân mặc khách, không chỉ để buôn bán mà còn để giao lưu, trao đổi văn hóa, thăm viếng các danh lam thắng cảnh, đền chùa miếu mạo, các di tích lịch sử. Người Phố Hiến xưa có thể được xem là những thế hệ sơ khai đầu tiên tiếp cận với cái mà ngày nay chúng ta gọi là dịch vụ du lịch.
Là một trong những chiếc nôi của người Việt cổ, cùng với bề dày lịch sử hàng nghìn năm của văn minh Việt Nam, Hưng Yên vừa mang dấu ấn sâu sắc của văn hóa Việt truyền thống, vừa có những đăc trưng văn hóa riêng tạo nên một Phố Hiến từng là thương cảng nức tiếng “Đàng Ngoài” và Làng Nôm nổi danh văn hiến Hưng Yên.
Hưng Yên hiện nay có tới 1.802 di tích lịch sử, trong đó có 175 di tích được xếp hạng quốc gia. Bên cạnh đó, Hưng Yên cũng có nhiều lễ hội truyền thống phản ánh đậm đà những nét văn hóa Hưng Yên và phong tục tập quán của nền văn minh sông Hồng, là tiềm năng vô giá để phát triển du lịch.
Các di tích lịch sử văn hóa và tâm linh nói trên là muôn hình muôn vẻ tùy theo những đặc trưng của thế đất, nguồn nước cũng như văn hóa lâu đời của mỗi vùng làng và ít nhiều đều nằm bên các dòng sông hoặc gắn với các triền sông. Việc nghiên cứu bảo tồn và phát triển các di tích này trước những đòi hỏi của công cuộc xây dựng và phát triển Hưng Yên đang là một nhu cầu lớn đối các chiến lược phát triển của vùng đất lịch sử này.
2. Nghiên cứu phục hồi cải tạo và nâng cấp các dòng sông cổ là nền tảng phát triển văn hóa quan trọng trong chiến lược phát triển của Hưng Yên
Khi bàn đến vị thế và vai trò của các dòng sông, chúng tôi muốn nhắc lại tư tưởng quan trọng mà gần đây tổ chức UNESCO đã đặt ra, trong đó khẳng định rằng “dòng sông là nguồn sống, biển cả là sinh mạng của tất cả các quốc gia và chúng ta phải biết chủ động giữ gìn nó để có thể đối mặt với 3 thách thức của thời đại là dịch bệnh, biến đổi khí hậu và xung đột vũ trang”. Đồng thời cũng theo UNESCO, cái mà con người tạo ra được chính là ưu thế và sức mạnh của chính thời đại công nghệ số. Nó sẽ giúp con người vượt qua mọi thử thách để hướng tới tương lai.
Những nhận định trên của tổ chức UNESCO cần phải được xem như là những định hướng quan trọng cho việc hoạch định các chiến lược phát triển cơ bản cho Hưng Yên, vốn là một vùng văn hóa có lịch sử gắn bó đặc biệt với các dòng sông, có bề dày của những di sản trong kinh nghiệm tổ chức quản lý hài hòa các mối quan hệ xã hội, cộng với tài năng, trí tuệ của con người nơi đây.
Với tinh thần trên, rõ ràng, việc nghiên cứu vị thế, vai trò của các dòng sông cổ đối với sự phát triển của mảnh đất Hưng Yên trong lịch sử, đặc biệt là văn hóa của làng cổ với các khuôn mẫu văn hóa làng kiểu như “Làng Nôm”… cần phải được đặt ra một cách nghiêm túc và có chiến lược thực hiện cụ thể.
Để thực hiện điều đó, chúng ta phải có kế hoạch nghiên cứu toàn diện về các dòng sông, nhất là những dòng sông cổ ở Hưng Yên, vai trò to lớn của nó đối với kinh tế, xã hội, các cộng đồng làng xã cùng con người Hưng Yên.
Chúng ta cũng cần phải nghiên cứu để hiểu rõ hơn những đặc trưng cơ bản của khí hậu đất đai mạch nguồn đã tạo nên dòng sông, những nguyên tắc tự nhiên đã tạo nên các dòng chảy, sự biến đổi của các dòng sông dưới tác động của thiên nhiên, xã hội và con người dưới những sự vận động của lịch sử. Trên cơ sở đó có kế hoạch giữ gìn, bảo vệ dòng sông, vận dụng sức mạnh của dòng sông phục vụ cho cuộc sống của xã hội và con người.
Chúng ta cũng nghiên cứu tác động của các dòng sông tới những hoạt động của con người, lối sống, lao động, nhân cách và đặc biệt là di sản văn hóa vật thể và phi vật thể có liên quan tới các dòng sông trong suốt quá trình lịch sử. Nghiên cứu kinh nghiệm của các thế hệ đi trước trong cách thức sống chung với các dòng sông vừa tôn trọng bảo vệ, không xâm hại, vừa khai thác thế mạnh của nó phục vụ cho cuộc sống của các cộng đồng dân cư Hưng Yên.
Chúng ta cùng cần phải có các nghiên cứu đánh giá đúng đắn hơn về nguyên nhân và bài học về những sự hưng thịnh và suy thoái của Phố Hiến sầm uất khi xưa dưới góc độ lịch sử và văn hóa để rút ra những luận cứ khoa học cùng với những kinh nghiệm cho việc hoàn thiện một chiến lược phát triển Hưng Yên ngày nay. Về điều này, nhiều nhà khoa học đã nêu ra những giả thuyết và nhận định có liên quan đến sự bồi lở của dòng sông, gắn liền với việc bến cảng Phố Hiến ngày càng bị dời xa dòng chảy của sông Hồng, khiến năm 1726, chính quyền Lê - Trịnh đã buộc phải chuyển dời trấn Sơn Nam sang bên hữu ngạn sông Hồng thuộc huyện Duy Tiên. Điều đó làm cho đến năm 1741, trấn Sơn Nam được tách thành Sơn Nam thượng và Sơn Nam hạ, trọng tâm chính trị đã chuyển xuống dưới Vị Hoàng, Nam Định.
Theo chúng tôi giả thuyết đổ lỗi cho sự bồi lở tự nhiên của dòng sông đối với sự suy thoái của đô thị Phố Hiến nói trên là chưa hoàn toàn thuyết phục. Bởi vậy, về phương diện này chúng ta cũng cần có những nghiên cứu và phân tích sâu sắc hơn nữa. Chúng ta cần phải làm rõ hơn về cội nguồn lịch sử những sự dịch chuyển khó khăn nhưng khá mạnh mẽ của Phố Hiến từ một thị tứ nhỏ bé ban đầu trở thành một đô thị lớn, thương nghiệp ngày càng phát triển và là hoạt động kinh tế mũi nhọn chủ yếu tại đây vào thế kỷ XVII như thế nào. Cần đánh giá đúng vai trò của nhận thức, sự tác động của nhân tố kinh tế chính trị dẫn tới sự chuyển dịch trọng tâm từ những yếu tố kinh tế nội sinh sang những yếu tố kinh tế ngoại sinh đã tạo ra nguồn lực mới cho sự phát triển của Phố Hiến thời kỳ đó ra sao.
Chúng ta cũng cần nghiên cứu về quá trình suy thoái của Phố Hiến suốt hai thế kỷ sau đó để cuối cùng trở thành một tỉnh lỵ Hưng Yên được đặt tên dưới Triều Nguyễn, một triều đại mà luôn thực hiện chính sách “bế quan tỏa cảng” và “trọng nông ức thương”... Có lẽ biểu hiện rõ nhất của sự suy thoái của Phố Hiến là sự sa sút trong các hoạt động buôn bán với nước ngoài, đỉnh điểm là sự đóng cửa của các thương điếm phương Tây ở Phố Hiến và Kẻ Chợ, các tàu buôn phương Tây qua lại cứ thưa thớt dần cho đến khi Phố Hiến vắng hẳn các khách buôn nước ngoài. Sự mất đi về vai trò kinh tế đô thị cũng làm mất đi vai trò chính trị và văn hóa. Điều này đã khiến cho thi hào Nguyễn Du một lần qua sông Luộc đã buồn bã thốt lên:
“Tây phong cổ lũy khai
Du nhân vô hạn cảm,
Phương thảo biến thiên nhai”
(Gió tây thổi lũy xưa hoang phế.
Khách du hành cảm hoài vô hạn,
Cỏ thơm còn xanh rợn chân trời).
Du nhân vô hạn cảm,
Phương thảo biến thiên nhai”
(Gió tây thổi lũy xưa hoang phế.
Khách du hành cảm hoài vô hạn,
Cỏ thơm còn xanh rợn chân trời).
Chúng ta cũng cần phải nghiên cứu, dự báo những xu hướng phát triển hiện đại của văn hóa Hưng Yên dưới ảnh hưởng của những sự biến đổi của xã hội hiện đại, nhấn mạnh tới vị trí, vai trò của các dòng sông cùng với các nguồn tài nguyên gắn liền với nước như sự khẳng định của tổ chức UNESCO, tạo điều kiện thuận lợi để văn hóa Hưng Yên vừa kế thừa truyền thống vừa tiếp thu được những tinh hoa văn hóa của nhân loại, vừa học tập các giá trị tốt đẹp của văn hóa dân gian, vừa hướng tới một nền công nghiệp vắn hóa dựa trên nền tảng của kỹ thuật số hiện đại.
Trên đây là một số những nội dung nghiên cứu chính. Nó cần được bổ sung và làm rõ hơn trong một chương trình nghiên cứu được bàn thảo kỹ lưỡng và cụ thể hơn trong thời gian tới. Để thực hiện được những nội dung phong phú trên, chúng ta phải tập hợp được những nguồn lực khoa học cần thiết, một sự nghiên cứu đa ngành và liên ngành cả khoa học tự nhiên, khoa học thủy lợi, các khoa học xã hội và nhân văn, khoa học về lịch sử và văn hóa…
Trên đây là một số những nội dung nghiên cứu chính. Nó cần được bổ sung và làm rõ hơn trong một chương trình nghiên cứu được bàn thảo kỹ lưỡng và cụ thể hơn trong thời gian tới. Để thực hiện được những nội dung phong phú trên, chúng ta phải tập hợp được những nguồn lực khoa học cần thiết, một sự nghiên cứu đa ngành và liên ngành cả khoa học tự nhiên, khoa học thủy lợi, các khoa học xã hội và nhân văn, khoa học về lịch sử và văn hóa…
3. Ý tưởng sơ khai về một dự án phát triển văn hóa Hưng Yên trên nền tảng của sự phục hồi cải tạo và nâng cấp các dòng sông cổ
Những nghiên cứu bước đầu về các đặc trưng văn hóa Hưng Yên gắn liền với vị trí vai trò của các dòng sông cổ cùng với truyền thống Hưng Yên - Phố Hiến gợi mở cho chúng ta rất nhiều suy nghĩ.
Bài học kinh nghiệm về sự phát triển của thành phố Hội An trong những thập kỷ gần đây đặt ra cho chúng ta những vấn đề lớn về việc phát triển văn hóa Hưng Yên. Câu hỏi ở đây là, những gì Hội An đã làm thành công thì Hưng Yên liệu cũng có thể làm được không? Trong những thành công của Hội An thì những gì có thể áp dụng được với Hưng Yên? Hưng Yên có những gì trong truyền thống văn hóa và con người để có thể để hướng tới tương lai?
Thực tế đã cho thấy, Hội An có rất nhiều thế mạnh của một cảng biển sầm uất phát triển truyền tiếp nhau, liền mạch trong nhiều thế kỷ. Tuy nhiên, Hưng Yên - Phố Hiến cũng có không ít những điểm mạnh của riêng mình, không thua kém gì, thậm chí còn có nhiều điểm còn nổi trội hơn Hội An. Hưng Yên cũng có một thương cảng sầm uất vang danh một thời và rất nhiều kinh nghiệm về sự tồn tại và suy vong của chính nó để mà suy nghẫm cho sự phát triển tương lai
Những điểm mạnh của Hưng Yên và văn hóa Hưng Yên là ở chính sự tồn tại hàng ngàn năm lịch sử của Hưng Yên với tư cách một mảnh đất Việt cổ, văn hóa con người, các cộng đồng dân cư cùng với chiều dày của tầng tầng lớp lớp các di tích văn hóa lịch sử nổi tiếng, bên cạnh những dòng sông vừa hung dữ nhưng lại vừa thân thiện…
Chúng ta cần phải có các dự án khơi dậy sức mạnh tiềm tảng nói trên làm cơ sở để phát triển Hưng Yên và văn hóa Hưng Yên. Hãy bắt đầu từ sự phục hồi cơ sở cội nguồn của văn hóa Hưng Yên, đó là văn hóa của các cộng đồng người sống cùng các dòng sông. Cần phải cải tạo, khơi thông nguồn mạch của các dòng sông và điều đó cũng chính là khơi thông các nguồn mạch của truyền thống văn hóa Hưng Yên.
Trong những năm gần đây, trước tình hình ô nhiêm của các dòng sông, sự xâm lấn các dòng chảy của đang ngày càng trầm trọng, chúng ta đã chú ý nhiều đến việc cải tạo các dòng sông, củng cố đê điều, chăm lo xây dựng và cải tạo các trạm bơm, khai thông các nguồn nước tưới tiêu, phòng chống lũ bão. Những dự án như xây dựng nâng cấp đê tả ngạn sông Luộc do Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn làm chủ đầu tư có địa điểm xây dựng tại thành phố Hưng Yên và các huyện Tiên Lữ, Phù Cừ, được thi công và hoàn thành đã là minh chứng cho những nỗ lực nói trên.
Tuy nhiên, để phát huy tiềm năng của các dòng sông gắn kết với tiềm năng phát triển văn hóa, con người chúng ta cần có một dự án tổng hợp đối với việc phục hồi cải tạo và nâng cấp các dòng sông ở Hưng Yên.
Cần gắn kết việc phục hồi cải tạo các dòng sông cổ với việc cải tạo hệ thống thủy nông Bắc Hưng Hải tạo thành những hệ thống sông ngòi thống nhất, lưu thông thông thoáng, sạch sẽ mang tính thẩm mỹ và văn hóa cao. Theo đó, chúng ta cũng cần làm các thủ tục cần thiết để đề nghị Nhà nước công nhận hệ thống thủy nông Bắc Hưng Hải là một di sản văn hóa cấp Quốc gia thuộc tỉnh Hưng Yên.
Trong khi coi sự tồn tại của các dòng sông như là một di sản văn hóa của Hưng Yên, bảo vệ, giữ gìn và khai thác tiềm năng của nó, chúng ta cũng cần chú ý giao kết việc cải tạo các dòng sông với việc quy hoạch nâng cấp và phát triển các di tích văn hóa lịch sử của Hưng Yên.
Trong bối cảnh đó, chúng ta cũng cần phải có kế hoạch nghiên cứu, phân tích tổng thể, vừa toàn diện vừa cụ thể về khu vực Phố Hiến cổ với hệ thống các di tích lịch sử văn hóa xung quanh nó. Tăng cường các nghiên cứu mới về khảo cổ học, lịch sử, văn hóa, nhân học và xã hội học để làm rõ hơn không gian và bối cảnh của Phố Hiến xưa. Quy hoạch và có thể phục dựng lại cảnh quan của Phố Hiến một thời, kết hợp với việc phát triên du lịch văn hóa lịch sử và du lịch tâm linh…
Trong dịp thăm và làm việc với tỉnh Hưng Yên ngày 23/12/2021, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính đã nhận xét rằng ở Hưng Yên “công tác quy hoạch còn chậm; phát triển văn hóa, bảo tồn, phát huy các giá trị lịch sử, văn hóa còn chưa tương xứng với tiềm năng và chưa ngang tầm với phát triển kinh tế, chính trị, xã hội. Phát triển chưa bền vững, chưa có chiều sâu; phát triển hạ tầng giao thông, chống biến đổi khí hậu, hạ tầng văn hóa, giáo dục, nguồn nhân lực chất lượng cao... còn hạn chế”. Để khắc phục những hạn chế mà Thủ tướng Chính phủ đã nêu ở trên, chúng ta phải có chiến lươc phát triển, nâng cao vai trò và vị thế của văn hóa, tiềm năng của con người xứng tầm với văn hóa, lịch sử Hưng Yên.
Hướng tới một dự án tổng hợp toàn diện cho phát triển văn hóa Hưng Yên xung quanh các dòng sông cổ, việc cải tạo các dòng sông, kết nối cảnh quan giao thông đường thủy với các di tích văn hóa lịch sử được quy hoạch trùng tu, tôn tạo, phối hợp với việc phục hồi sức sống mạnh mẽ của Phố Hiến xưa, chúng ta đã có thể tạo ra một hệ thống các con đường và địa điểm du lịch văn hóa, du lịch tâm linh mới mẻ và sôi động cho Hưng Yên. Điều đó sẽ là cơ sở tiềm tàng cho một chiến lược phát triển Hưng Yên trong tương lai.
Những nghiên cứu bước đầu về các đặc trưng văn hóa Hưng Yên gắn liền với vị trí vai trò của các dòng sông cổ cùng với truyền thống Hưng Yên - Phố Hiến gợi mở cho chúng ta rất nhiều suy nghĩ.
Bài học kinh nghiệm về sự phát triển của thành phố Hội An trong những thập kỷ gần đây đặt ra cho chúng ta những vấn đề lớn về việc phát triển văn hóa Hưng Yên. Câu hỏi ở đây là, những gì Hội An đã làm thành công thì Hưng Yên liệu cũng có thể làm được không? Trong những thành công của Hội An thì những gì có thể áp dụng được với Hưng Yên? Hưng Yên có những gì trong truyền thống văn hóa và con người để có thể để hướng tới tương lai?
Thực tế đã cho thấy, Hội An có rất nhiều thế mạnh của một cảng biển sầm uất phát triển truyền tiếp nhau, liền mạch trong nhiều thế kỷ. Tuy nhiên, Hưng Yên - Phố Hiến cũng có không ít những điểm mạnh của riêng mình, không thua kém gì, thậm chí còn có nhiều điểm còn nổi trội hơn Hội An. Hưng Yên cũng có một thương cảng sầm uất vang danh một thời và rất nhiều kinh nghiệm về sự tồn tại và suy vong của chính nó để mà suy nghẫm cho sự phát triển tương lai
Những điểm mạnh của Hưng Yên và văn hóa Hưng Yên là ở chính sự tồn tại hàng ngàn năm lịch sử của Hưng Yên với tư cách một mảnh đất Việt cổ, văn hóa con người, các cộng đồng dân cư cùng với chiều dày của tầng tầng lớp lớp các di tích văn hóa lịch sử nổi tiếng, bên cạnh những dòng sông vừa hung dữ nhưng lại vừa thân thiện…
Chúng ta cần phải có các dự án khơi dậy sức mạnh tiềm tảng nói trên làm cơ sở để phát triển Hưng Yên và văn hóa Hưng Yên. Hãy bắt đầu từ sự phục hồi cơ sở cội nguồn của văn hóa Hưng Yên, đó là văn hóa của các cộng đồng người sống cùng các dòng sông. Cần phải cải tạo, khơi thông nguồn mạch của các dòng sông và điều đó cũng chính là khơi thông các nguồn mạch của truyền thống văn hóa Hưng Yên.
Trong những năm gần đây, trước tình hình ô nhiêm của các dòng sông, sự xâm lấn các dòng chảy của đang ngày càng trầm trọng, chúng ta đã chú ý nhiều đến việc cải tạo các dòng sông, củng cố đê điều, chăm lo xây dựng và cải tạo các trạm bơm, khai thông các nguồn nước tưới tiêu, phòng chống lũ bão. Những dự án như xây dựng nâng cấp đê tả ngạn sông Luộc do Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn làm chủ đầu tư có địa điểm xây dựng tại thành phố Hưng Yên và các huyện Tiên Lữ, Phù Cừ, được thi công và hoàn thành đã là minh chứng cho những nỗ lực nói trên.
Tuy nhiên, để phát huy tiềm năng của các dòng sông gắn kết với tiềm năng phát triển văn hóa, con người chúng ta cần có một dự án tổng hợp đối với việc phục hồi cải tạo và nâng cấp các dòng sông ở Hưng Yên.
Cần gắn kết việc phục hồi cải tạo các dòng sông cổ với việc cải tạo hệ thống thủy nông Bắc Hưng Hải tạo thành những hệ thống sông ngòi thống nhất, lưu thông thông thoáng, sạch sẽ mang tính thẩm mỹ và văn hóa cao. Theo đó, chúng ta cũng cần làm các thủ tục cần thiết để đề nghị Nhà nước công nhận hệ thống thủy nông Bắc Hưng Hải là một di sản văn hóa cấp Quốc gia thuộc tỉnh Hưng Yên.
Trong khi coi sự tồn tại của các dòng sông như là một di sản văn hóa của Hưng Yên, bảo vệ, giữ gìn và khai thác tiềm năng của nó, chúng ta cũng cần chú ý giao kết việc cải tạo các dòng sông với việc quy hoạch nâng cấp và phát triển các di tích văn hóa lịch sử của Hưng Yên.
Trong bối cảnh đó, chúng ta cũng cần phải có kế hoạch nghiên cứu, phân tích tổng thể, vừa toàn diện vừa cụ thể về khu vực Phố Hiến cổ với hệ thống các di tích lịch sử văn hóa xung quanh nó. Tăng cường các nghiên cứu mới về khảo cổ học, lịch sử, văn hóa, nhân học và xã hội học để làm rõ hơn không gian và bối cảnh của Phố Hiến xưa. Quy hoạch và có thể phục dựng lại cảnh quan của Phố Hiến một thời, kết hợp với việc phát triên du lịch văn hóa lịch sử và du lịch tâm linh…
Trong dịp thăm và làm việc với tỉnh Hưng Yên ngày 23/12/2021, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính đã nhận xét rằng ở Hưng Yên “công tác quy hoạch còn chậm; phát triển văn hóa, bảo tồn, phát huy các giá trị lịch sử, văn hóa còn chưa tương xứng với tiềm năng và chưa ngang tầm với phát triển kinh tế, chính trị, xã hội. Phát triển chưa bền vững, chưa có chiều sâu; phát triển hạ tầng giao thông, chống biến đổi khí hậu, hạ tầng văn hóa, giáo dục, nguồn nhân lực chất lượng cao... còn hạn chế”. Để khắc phục những hạn chế mà Thủ tướng Chính phủ đã nêu ở trên, chúng ta phải có chiến lươc phát triển, nâng cao vai trò và vị thế của văn hóa, tiềm năng của con người xứng tầm với văn hóa, lịch sử Hưng Yên.
Hướng tới một dự án tổng hợp toàn diện cho phát triển văn hóa Hưng Yên xung quanh các dòng sông cổ, việc cải tạo các dòng sông, kết nối cảnh quan giao thông đường thủy với các di tích văn hóa lịch sử được quy hoạch trùng tu, tôn tạo, phối hợp với việc phục hồi sức sống mạnh mẽ của Phố Hiến xưa, chúng ta đã có thể tạo ra một hệ thống các con đường và địa điểm du lịch văn hóa, du lịch tâm linh mới mẻ và sôi động cho Hưng Yên. Điều đó sẽ là cơ sở tiềm tàng cho một chiến lược phát triển Hưng Yên trong tương lai.
Một số hình ảnh tại Làng Nôm - Hưng Yên, nguồn internet
