TU VIỆN HỘI DÒNG MẾN THÁNH GIÁ THỦ THIÊM VÀ NHÀ THỜ THỦ THIÊM: VẺ ĐẸP THIỆN MỸ ĐÃ TỒN TẠI GẦN 2 THẾ KỶ
Đăng lúc: 2024-12-24 12:04:00
|
Bởi: admin
|
Lượt xem: 70
|
Chuyên mục: Di tích thắng cảnh
Nhà thờ Thủ Thiêm và Tu viện Hội Dòng Mến Thánh Giá Thủ Thiêm tọa lạc tại Khu phố 1, phường Thủ Thiêm, Quận 2, thành phố Hồ Chí Minh (nay chính xác phải gọi là phường Thủ Thiêm, thành phố Thủ Đức, thành phố Hồ Chí Minh) có lịch sử gần 2 thế kỷ. Đây không chỉ là những công trình tôn giáo, mà còn là chứng nhân cho sự phát triển của vùng đất Thủ Thiêm, Sài Gòn – Gia Định – Thành phố Hồ Chí Minh.
Từ cuối năm 2019 hai công trình tôn giáo này đã được công nhận là Di tích Lịch sử - Văn hóa cấp thành phố. Cụ thể, tại các Quyết định số 5386/QĐ-UBND và Quyết định số 5387/QĐ-UBND ngày 24.12.2019 về việc xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh thành phố, UBND thành phố Hồ Chí Minh đã xếp hạng Di tích kiến trúc nghệ thuật đối với hai công trình này.
Nhà thờ Thủ Thiêm và Tu viện Hội Dòng Mến Thánh Gia Thủ Thiêm nhìn từ trên cao
Sơ lược về vùng đất Thủ Thiêm
Vốn là vùng hoang vu, đầm lầy nằm ở bên bờ Đông sông Sài Gòn, đối diện trung tâm thành phố, Thủ Thiêm có lịch sử lâu đời. Sách Đại Nam nhất thống chí, thời vua Tự Đức, có đoạn viết về vùng đất này: "Ở thôn Giai Quý, huyện Nghĩa An có chợ tục gọi là Thủ Thiêm; trước chợ có sông Bình Giang, đối diện tỉnh Gia Định. Tàu biển, thuyền sông tấp nập, dân sở tại làm nghề chở đò ngang, đò dọc và theo dòng nước đem bán thực phẩm như cá, thịt, rau, quả". Huyện Nghĩa An nay là quận 2, quận 9; dòng Bình Giang chính là sông Sài Gòn.
Vậy tên gọi Thủ Thiêm có từ khi nào? Theo Từ điển địa danh Sài Gòn – TP HCM (Tiến sĩ Lê Trung Hoa chủ biên), địa danh “Thủ Thiêm” có từ cuối thế kỷ XVII. Trong đó "Thủ" có nghĩa là đồn canh, về sau để chỉ chức vụ người đứng đầu đồn; "Thiêm" có thể là tên người này – “thủ sở”. Chính quyền khi đó đã cho lập đồn binh Thủ Thiêm để kiểm soát việc đi lại trên sông Sài Gòn, phòng thủ cho khu vực trung tâm.
Ban đầu, đây là vùng hoang sơ, nhiều đầm lầy, cây dại. Dân cư sống thưa thớt trong những căn nhà nhỏ ven sông Sài Gòn. Sau đó, dân tứ xứ kéo đến ngụ cư ngày càng nhiều, hình thành những xóm làng đông đúc. Từ đó những miếu thờ, đình chùa… cũng xuất hiện kèm các khu chợ, bến đò.
Quá trình hình thành và phát triển của Tu viện Dòng Mến Thánh Giá Thủ Thiêm Vậy tên gọi Thủ Thiêm có từ khi nào? Theo Từ điển địa danh Sài Gòn – TP HCM (Tiến sĩ Lê Trung Hoa chủ biên), địa danh “Thủ Thiêm” có từ cuối thế kỷ XVII. Trong đó "Thủ" có nghĩa là đồn canh, về sau để chỉ chức vụ người đứng đầu đồn; "Thiêm" có thể là tên người này – “thủ sở”. Chính quyền khi đó đã cho lập đồn binh Thủ Thiêm để kiểm soát việc đi lại trên sông Sài Gòn, phòng thủ cho khu vực trung tâm.
Ban đầu, đây là vùng hoang sơ, nhiều đầm lầy, cây dại. Dân cư sống thưa thớt trong những căn nhà nhỏ ven sông Sài Gòn. Sau đó, dân tứ xứ kéo đến ngụ cư ngày càng nhiều, hình thành những xóm làng đông đúc. Từ đó những miếu thờ, đình chùa… cũng xuất hiện kèm các khu chợ, bến đò.
Hội dòng Mến Thánh Giá Thủ Thiêm hiện diện và phát triển trên mảnh đất Thủ Thiêm gần 2 thế kỷ (184 năm), từ năm 1840 đến nay, một trang sử dài gắn liền với sự hình thành của Sài Gòn – thành phố Hồ Chí Minh.
Khởi đầu, thời vua Minh Mạng, đạo Công giáo bị bách hại dữ dội, nhất là trong cuộc nổi dậy của Lê Văn Khôi năm 1833, chính quyền bắt hại đạo dữ dội hơn, tàn phá các nhà thờ, tu viện. Nhiều Tu viện bị phá hủy hoàn toàn. Vì thế, các nữ tu của các tu viện này đã chạy tứ tán khắp nơi từ Nha Trang, Tân Triều, Lái Thiêu,… Một số nữ tu gặp nhau tại Thủ Thiêm và dừng chân ở đây vào khoảng năm 1840. Lúc ấy, Thủ Thiêm là một khu rừng hoang vắng, chỉ rải rác một ít mái nhà lụp xụp ven sông. Cũng trong năm 1840, các nữ tu đã xin phép Đức Giám mục Étienne Théodore Cuenot (tên tiếng Việt là Đức cha Thể) cho thành lập Tu viện của Hội dòng tại Thủ Thiêm.
Nhà ở ban đầu của các nữ tu chỉ là một chòi lá đơn sơ dựng gần gốc cây me. Nhưng theo thời gian, bằng chính sức lao động của các nữ tu, cơ sở của Hội dòng đã được nới rộng và phát triển. Từ năm 1859 đến năm 1874, Hội Dòng xây dựng 2 ngôi nhà có gác để làm nơi cầu nguyện.
Năm 1927, Hội Dòng khởi công xây dựng khối Nhà Tập. Năm 1933 xây tiếp khối Nhà Khấn ở phía đối diện, song song với khối nhà Tập. Kiến trúc của 2 khối nhà này khá giống nhau. Được xây dựng trên mặt bằng hình chữ nhật, gồm 1 tầng trệt 1 tầng lầu, 2 mái lợp ngói. Phía đầu hồi xây dựng các khối mái đón với kiến trúc cột tròn đỡ mái đặt trên nền tam cấp. Mặt đứng chính của công trình hướng vào sân vườn ở giữa. Mặt đứng chính có thiết kế ấn tượng với hệ thống cửa vòm liên kết với cột và tường chịu lực, chân tường là các phiến đá xanh Biên Hòa. Tầng trệt được thiết kế hành lang chạy xuyên suốt chiều dài tòa nhà.
Khởi đầu, thời vua Minh Mạng, đạo Công giáo bị bách hại dữ dội, nhất là trong cuộc nổi dậy của Lê Văn Khôi năm 1833, chính quyền bắt hại đạo dữ dội hơn, tàn phá các nhà thờ, tu viện. Nhiều Tu viện bị phá hủy hoàn toàn. Vì thế, các nữ tu của các tu viện này đã chạy tứ tán khắp nơi từ Nha Trang, Tân Triều, Lái Thiêu,… Một số nữ tu gặp nhau tại Thủ Thiêm và dừng chân ở đây vào khoảng năm 1840. Lúc ấy, Thủ Thiêm là một khu rừng hoang vắng, chỉ rải rác một ít mái nhà lụp xụp ven sông. Cũng trong năm 1840, các nữ tu đã xin phép Đức Giám mục Étienne Théodore Cuenot (tên tiếng Việt là Đức cha Thể) cho thành lập Tu viện của Hội dòng tại Thủ Thiêm.
Nhà ở ban đầu của các nữ tu chỉ là một chòi lá đơn sơ dựng gần gốc cây me. Nhưng theo thời gian, bằng chính sức lao động của các nữ tu, cơ sở của Hội dòng đã được nới rộng và phát triển. Từ năm 1859 đến năm 1874, Hội Dòng xây dựng 2 ngôi nhà có gác để làm nơi cầu nguyện.
Năm 1927, Hội Dòng khởi công xây dựng khối Nhà Tập. Năm 1933 xây tiếp khối Nhà Khấn ở phía đối diện, song song với khối nhà Tập. Kiến trúc của 2 khối nhà này khá giống nhau. Được xây dựng trên mặt bằng hình chữ nhật, gồm 1 tầng trệt 1 tầng lầu, 2 mái lợp ngói. Phía đầu hồi xây dựng các khối mái đón với kiến trúc cột tròn đỡ mái đặt trên nền tam cấp. Mặt đứng chính của công trình hướng vào sân vườn ở giữa. Mặt đứng chính có thiết kế ấn tượng với hệ thống cửa vòm liên kết với cột và tường chịu lực, chân tường là các phiến đá xanh Biên Hòa. Tầng trệt được thiết kế hành lang chạy xuyên suốt chiều dài tòa nhà.
Ở giữa là Nhà Nguyện. Bên phải là Nhà Tập - khởi công xây dựng năm 1927, bên trái là Nhà Khấn - khởi công xây dựng năm 1933 (nhìn từ Nhà Nguyện ra). Hình: Trung Dũng
Lối kiến trúc hành lang tận dụng nguồn sáng tự nhiên và giúp lưu thông không khí thường thấy trong kiến trúc Pháp. Hành lang được thiết kế tiếp giáp với hệ thống cửa vòm. Vòm cửa được làm khá rộng, bệ cửa có dạng lan can. Tại cửa vòm thứ nhất, thứ tư và thứ bảy xây các bậc tam cấp dẫn lên hành lang tòa nhà. Trên tầng lầu, 9 vòm cửa được thiết kế xen kẽ hệ thống cột chia thành 9 mảng tường đều nhau. Trên cửa vòm được viền các viên gạch nung hình chữ nhật xếp nối tiếp nhau. Tại các cửa vòm lắp đặt các bộ khung cửa dạng lá sách. Bệ cửa được tạo dáng với đường gờ dày. Những chi tiết trang trí đơn giản, kết hợp với lối kiến trúc cửa vòm vừa cổ kính vừa thông thoáng tạo cho công trình Nhà Tập và Nhà Khấn điểm nhấn trông thật ấn tượng, khang trang.
Đến ăm 1956, Nhà Nguyện của Hội Dòng khởi công xây dựng. Nhà Nguyện hình chữ thập - hình Thánh Giá. Tổng thể công trình toát lên vẻ bề thế, vững chắc. Nhìn từ ngoài vào, mặt tiền Nhà nguyện tạo ấn tượng thị giác với thiết kế khối hình tam giác giật cấp kết hợp cửa vòm bằng gỗ bên trong, mái được lợp ngói đỏ. Trên tầng mái thiết kế các mái nhỏ để đón gió. Dọc hai bên tường trổ khá nhiều cửa sổ dạng lá sách, phía trên của trang trí các ô tam giác lắp kính màu và phía dưới đặt các lam gió và lấy ánh sáng vừa phải đã tạo cho gian Cung Thánh trông trang nghiêm và linh thiêng.
Trải qua 184 năm, gần 2 thế kỷ, Tu viện Hội Dòng Mến Thánh Giá Thủ Thiêm, dù diện tích đất đã bị thu hẹp khá nhiều so với thuở đầu thành lập, vẫn hiện hữu giữa không gian đô thị Thủ Thiêm hiện đại đang dần hoàn thành; quanh khuôn viên Tu viện vẫn còn đó con rạch, dòng kênh, đặc biệt là cụ me già cổ thụ có từ ngày đầu khởi lập Tu viện vẫn còn xanh tốt, lưu giữ giá trị lịch sử - văn hóa của một công trình kiến trúc tôn giáo cổ trong lòng khu đô thị mới Thủ thiêm.
Sự ra đời của Nhà thờ Thủ Thiêm
Giữa thế kỷ 19, sau khi Pháp chiếm Sài Gòn, các Thừa sai người Pháp bắt đầu xây dựng lại các cơ sở ở Giáo phận Tây Đàng Trong, nhiều họ đạo mới được thành lập. Tại bờ Đông sông Sài Gòn, hình thành họ đạo Thủ Thiêm vào tháng 2-1859.
Tháng 4 – 1859, Giám mục Lefebvre (tên tiếng Việt là Đức cha Ngãi) bổ nhiệm Linh mục Gabriel Nguyễn Khắc Thành làm Cha sở họ đạo Thủ Thiêm. Đến năm 1865 Cha sở tiên khởi Gabriel Thành đã cho xây dựng và khánh thành nhà thờ mới đầu tiên được làm bằng gỗ, theo hình thánh giá. Ban đầu, đây chỉ là một ngôi nhà nguyện đơn sơ phục vụ nhu cầu tín ngưỡng. Qua thời gian, khi cộng đồng Công giáo tại Thủ Thiêm ngày càng đông đúc, nhu cầu có một nơi hành lễ lớn hơn, trang trọng hơn trở nên cấp thiết.
Năm 1953, Linh mục Phaolô Huỳnh Ngọc Tiên cho khởi công trùng tu ngôi Thánh đường cũ và khánh thành vào năm 1956. Nhà thờ tồn tại đến hiện nay. Mặt chính tạo điểm nhấn với kiến trúc dạng cổ lầu (trên lầu, dưới hiên) gồm ba tầng mái được xây dựng nhỏ dần khi lên cao. Tầng mái hiên chia mặt chính của thánh đường thành ba gian, gian giữa là cửa ra vào. Phía trước là tiền sảnh được xây dựng thanh thoát, phía trong là hệ thống cửa vững chắc. Tường trổ nhiều của sổ vòm và các ô hình chữ nhật lắp kính để tạo ánh sáng vừa đủ cho không gian bên trong.
Khoảng năm 1885, trong khuôn viên nhà thờ xây dựng thêm khối Nhà xứ. Công trình gồm 1 tầng trệt và 1 tầng lầu. Mặt chính của công trình quay về hướng Bắc, nổi bật với kiến trúc hành lang dạng vòm và cửa sổ gỗ dạng vòm, kính màu, mái lợp ngói vảy cá, đòn tay và rui mè bằng gỗ. Công trình này vẫn còn nguyên trạng và hiện tại đang sử dụng.
Khoảng năm 1930 Giáo xứ xây dựng một tháp chuông. Tháp chuông được xây dựng dạng giàn rỗng, gồm bốn cột hơi xiên liên kết với những thanh giằng ngang, giằng chéo đan xen, xung quanh không xây tường. Bên trong tháp chuông treo một mõ bằng gỗ (niên đại khoảng giữa thế XIX) và 5 quả chuông (được đúc trong giai đoạn 1889-1892). Hiện nay, các di vật, hiện vật được bảo quản tốt hoặc đang sử dụng.
Được xây dựng khá sớm, nhà thờ Thủ Thiêm mang đậm dấu ấn kiến trúc đô thị những năm đầu đến giữa thế kỷ XX, góp phần làm nên dấu ấn di sản văn hóa cho Khu đô thị mới Thủ Thiêm.
Giá trị lịch sử - văn hóa
Gần hai thế kỷ tồn tại, Tu viện Hội Dòng Mến Thánh Giá Thủ Thiêm và Nhà thờ Thủ Thiêm và đã chứng kiến nhiều thăng trầm lịch sử, từ thời Pháp thuộc, chiến tranh, đến thời kỳ đổi mới và phát triển hiện đại. Hai công trình này gắn liền với sự phát triển của vùng đất Thủ Thiêm và lưu giữ ký ức của nhiều thế hệ. Chúng không chỉ đơn thuần là các công trình tôn giáo, mà còn là nơi lưu giữ những giá trị văn hóa - lịch sử của cộng đồng địa phương.
Gần hai thế kỷ tồn tại, Tu viện Hội Dòng Mến Thánh Giá Thủ Thiêm và Nhà thờ Thủ Thiêm và đã chứng kiến nhiều thăng trầm lịch sử, từ thời Pháp thuộc, chiến tranh, đến thời kỳ đổi mới và phát triển hiện đại. Hai công trình này gắn liền với sự phát triển của vùng đất Thủ Thiêm và lưu giữ ký ức của nhiều thế hệ. Chúng không chỉ đơn thuần là các công trình tôn giáo, mà còn là nơi lưu giữ những giá trị văn hóa - lịch sử của cộng đồng địa phương.
Bí thư T.U TP.HCM Nguyễn Thiện Nhân (tháng 5/2017 – 10/2020) trao bằng xếp hạng di tích lịch sử-văn hoá cấp TP cho đại diện Hội Dòng Mến Thánh Giá Thủ Thiêm và Nhà thờ Thủ Thiêm Ảnh: Việt Dũng
Vĩ thanh
Tu viện Hội Dòng Mến Thánh Giá Thủ Thiêm và Nhà thờ Thủ Thiêm là những di sản lịch sử - văn hóa vô giá của Thủ Thiêm, không chỉ phản ánh truyền thống tôn giáo mà còn là biểu tượng của tinh thần đoàn kết và sự cống hiến không ngừng cho cộng đồng. Bảo tồn hai công trình này là trách nhiệm không chỉ của Giáo hội Công giáo mà còn của cả cộng đồng và chính quyền. Với những giải pháp đồng bộ và sự tham gia của mọi người, hy vọng rằng Tu viện Hội Dòng Mến Thánh Giá Thủ Thiêm và Nhà thờ Thủ Thiêm sẽ tiếp tục tồn tại và truyền tải giá trị văn hóa, niềm tin tôn giáo cho các thế hệ tương lai, trở thành biểu tượng trường tồn của vùng đất Thủ Thiêm, Sài Gòn – thành phố Hồ Chí Minh.
