Tâm thức về nước qua lễ cúng nước giọt của người Jrai: Nơi nào có nước nơi đó có sự sống con người (Bài 1)

Đăng lúc: 2019-06-05 09:58:02 | Bởi: admin | Lượt xem: 0 | Chuyên mục: Tinh hoa nghề Việt

TTPT.VN - Trong tâm thức của các nhóm Jrai ở Gia Lai, nước có vai trò vô cùng quan trọng nên bao giờ khi chọn một khu đất mới cho làng, việc đầu tiên của những già làng là tìm cho được nguồn nước tốt. Vì vậy, trong lời nói hằng ngày người Jrai thường truyền nhau: hmâu ia hmâu mơnuih, hmâu rông hmâu plơi (Tạm dịch: Nơi nào có nước nơi đó có sự sống con người, nơi nào có nhà rông nơi ấy là làng.)

IMG_8791-1200x800

Nước có vai trò quan trọng trong đời sống người Jrai. Ảnh minh họa

Gia Lai một tỉnh nằm trong vùng Trường Sơn - Tây nguyên, là nơi sinh sống của dân tộc tại chỗ Jrai thuộc nhóm ngữ hệ Mã lai - Đa Đảo (Malayo - Polynésien). Đến năm 2015, theo điều tra trên địa bàn tỉnh Gia Lai, người Jrai có 85.502 hộ; 425.187 khẩu với 5 nhóm tộc người: Jrai Tơ buăn; Jrai Aráp (Hráp); Jrai Hdrung; Jrai Chor; Jrai Mthur; cư trú trải dài từ thành phố Pleiku đến các huyện: Chư Pah, Ia Grai, Đức Cơ, Chư Prông, Chư Sê, Ayun Pa, Ia Pa, Phú Thiện và Krông Pa.

Lịch sử của người Jrai gắn liền với từng dòng thác róc rách tạo ra âm thanh núi rừng hùng vĩ và trắng xóa đong đưa qua lại trong gió như suối tóc của những nàng H\’bia trong huyền thoại. Quá khứ của họ gắn bó mật thiết với từng con suối nhỏ róc rách chảy lượn quanh các chân đồi và thung lũng tạo nên những đường viền chia cách đất với trời, phân ranh thế gíới con người với thế giới thần linh. Mặc dù sống giữa rừng già với những dãy núi cao bao quanh, người Jrai có một cái nhìn về nước rất gần gũi và nước đã chiếm giữ một vị trí quan trọng trong đời thường và đời sống tâm linh của họ.

Hằng năm dân làng đều tổ chức lễ thức này để cầu cho một năm bình yên; để mong cho một vụ mùa bội thu; để ước vọng cho sự trường tồn của cộng đồng. Như nguồn nước không ngừng tuôn chảy kia. Vô tận. Mà đi đến tận cùng tâm thức, đó là sự ứng xử của con người với thiên nhiên một cách nhân văn nhất. Trong dịp này dân làng cùng nhau sửa sang lại nước giọt của làng, tổ chức cúng tế Thần Nước (Yang ia), nguồn của sự sống con người.

Nước quan trọng là vậy, con người trân quý tự nhiên là vậy, nhưng mỗi nhóm tộc người Jrai lại có những cách thức thể hiện rất riêng.

Người Jrai Aráp làng Kép, xã Ia Phí, huyện Chư Păh thường cúng nước giọt (ngă yang ia) vào thời điểm tháng 4, tháng 5 (blan pak, blan lima) hằng năm (theo lịch Jrai) sau khi cả làng đã làm xong cỏ lúa. Đó là khoảng thời gian mở đầu cho một chu kỳ nông lịch, một năm mới đầy hứa hẹn. Bởi người dân quan niệm thần Nước sẽ hài lòng trước sự thành kính của con người mà ban cho một năm yên bình; thóc lúa đầy kho; dịch bệnh tránh xa. Thời gian tổ chức lễ chỉ trong một ngày nhưng thời gian chuẩn bị của dân làng thường khoảng 1 tháng. Khi đó mỗi gia đình sẽ đóng góp ngày công, nguyên vật liệu, và tiền.

Từ sáng sớm, già làng đã đánh hồi chiêng tập hợp dân làng ở nhà rông phân công nhiệm vụ. Nhóm thì dọn dẹp tại nhà rông; nhóm thì phát quang đường đi, sửa sang lại các bậc lên xuống khu nước giọt; nhóm thì đi tìm ống lồ ô (phun o) để thay máng nước (nang ia); nhóm chuẩn bị lễ vật để cúng...

Nhà rông là linh hồn, là không gian thiêng nên trong bất cứ lễ hội nào của làng, dọn dẹp nhà rông sạch sẽ là công việc bắt buộc. Thường thì thanh niên nam nữ sẽ đảm nhận công việc này. Công việc dọn dẹp khá khẩn trương để kịp cho việc tổ chức cúng lễ, bởi người Jrai quan niệm thời khắc buổi sáng là thời khắc của sự sống, của thần linh; thời khắc về chiều là thời khắc của cái chết, của thế giới atâu nên bao giờ cúng tế cũng trước khi mặt trời ngả về phía tây (qua 12 giờ trưa).

Khi nguồn nước đã được khơi thông, đại diện già làng (taha plơi) cũng là  thầy cúng giọt nước (yang rung) sẽ kiểm tra lại lần nữa việc sửa giọt nước. Và chính tay ông bắc lại máng nước mới (nang ia biyau), trang trí cây nêu cho nguồn nước của làng chứ thanh niên không được phép làm. Một cách cẩn thận, chu toàn để thần nước chứng giám cho sự thận trọng, thành kính của con người dành cho thần.

Điều này khác với nhóm Jrai Tơ buăn ở Đức Cơ hay Jrai Hdrung thành phố Plei Ku. Cây nêu (brui) như một biểu tượng để kết nối giữa con người với các vị thần linh, là nơi để Yang ia (Thần nước) chạm tới lễ vật được dâng cúng, thưởng thức lễ cúng, là nơi mời gọi các thần về chứng kiến và cùng chung vui với buôn làng. Vì mang sứ mệnh đặc biệt nên cây nêu được trang trí công phu hài hòa, sinh động, đẹp mắt như một tác phẩm nghệ thuật. Khác với hình ảnh cây nêu vẫn thường thấy, cao vút, cây nêu nơi giọt nước vùng Chư Păh lại mang biểu tượng của mặt trời (yang pôm), của sự sống, của sự sinh sản và phì nhiêu. Bởi mặt trời sưởi ấm, ủ ấm, làm cho lúa ra bông chắc hạt; soi sáng cho con người đường lên rẫy, xuống nước giọt.

Điều cốt lõi và sâu sắc nhất trong lễ cúng nước giọt của các nhóm tộc người Jrai chính là đề cao thông điệp gìn giữ toàn vẹn và bền vững không gian sống của mình. Lời khấn được coi là văn bản “cam kết” không thể bội tín, nhằm bảo đảm và hướng tới một đời sống xã hội cân bằng về mặt vật chất cũng như tinh thần trong mỗi cộng đồng. Những thông điệp gìn giữ môi trường sống hài hòa được phát đi dưới sắc thái tín ngưỡng và tâm linh ấy được thành viên trong cộng đồng tuân thủ, thực hiện nghiêm cẩn. Cứ nhìn vào thực tiễn sẽ thấy, những giọt nước của làng Kép (xã Ia Phí huyện Chư Păh), làng A (xã Gào, thành phố Plei Ku), hay làng Ghè (xã Ia Dơk, huyện Đức Cơ), trên địa bàn tỉnh Gia Lai, sở dĩ không trở thành phế tích là vì những cánh rừng đầu nguồn có chức năng giữ và điều tiết nước cho nguồn nước ở đây quanh năm trong lành, không bị xâm hại như nhiều nơi khác.

(Còn tiếp) 

Theo doithoaiphattrien.vn